«چه شد كه در سه سال گذشته مناطق آزاد اينقدر به چشم آمده‌اند، با اينكه ٢٣ سال قبل تاسيس شده‌اند؟ نكند اتفاقي در آنجا مي‌افتد كه يك عده را نگران كرده.»
این را می‌گوید تا اشاره‌ای به ماجرای هجمه‌های به مناطق آزاد کرده باشد. مناطقی که در طول ٣ سال‌و‌نیم اخیر به گواه آمار و مسئولانی که در مناطق حضور دارند، روزگار خوب و رو به تعالی را پشت سر گذاشته و اکنون شفافیت را سرلوحه کار خود قرار داده است.
اکبر ترکان، مشاور رئیس‌جمهور و دبیر شورای‌عالی مناطق‌آزاد تجاری-صنعتی و ویژه‌اقتصادی در گفت‌وگو با «شرق» به طعنه به مخالفان دولت و کسانی که اکنون به این مناطق خرده می‌گیرند، می‌گوید: «به برجام می‌تازند. چون نگرانند دولت یازدهم این افتخار تاریخی را جاودانه کند، سعی می‌كنند به این افتخار تاریخی رنگ بپاشند. حال كار ما كه در برابر برجام جزئی است. پیشنهاد می‌كنم آنها هم خودشان را زجر ندهند و مثل همه ایرانی‌ها به برجام افتخار كنند. برجام درخشان است و با رنگ پاشیدن از بین نمی‌رود. مخالفان دولت به این نقاط درخشان دولت تاخته‌‌اند. اینها فكر كردند مناطق آزاد خیلی موفق است شروع به تاختن به اینجا هم كرده‌اند. ما خودمان را «نسبتا موفق» ارزیابی می‌كنیم اما مخالفان دولت ما را «خیلی موفق» می‌دانند.
به نظرم ما «تا حدودی موفق» هستیم و اینها عصبانیتشان را كمی كم كنند. چون ما را «خیلی موفق» می‌دانند تا این حد عصبانی هستند.»
با توجه به عملكرد مثبت در پیشبرد پروژه‌های اولویت‌دار در مناطق آزاد، این موفقیت تحت تأثیر چه عواملی بوده؟
در سال ٩٢ كه گروه جدید در دبیرخانه، كارشان را شروع كردند ضمن اینكه همه تجربیات گذشته را مورد بررسی قرار دادیم كه بخشی از آنها كارهای خوبی بوده، به یك آسیب‌شناسی رسیدیم كه مبنای طراحی جدید برنامه‌های منطقه آزاد شد. اولین و مهم‌ترین اینكه در همه جای دنیا اول زیرساخت‌هایی مثل بندر، فرودگاه و... آماده می‌شود بعد منطقه، منطقه‌آزاد می‌شود كه متكی به این زیرساخت‌ها، كارهای اساسی توسعه‌ای انجام شود. در ایران مناطق آزاد این‌گونه ایجاد نشده‌اند بلكه در جاهایی ایجاد شده‌اند كه عمدتا زیرساخت‌های لازم را نداشته‌اند.
در واقع منطقه آزاد درست می‌كنیم بعد از درآمدهای خودش زیرساخت‌ها را می‌سازیم. بنابراین وقتی منطقه آزاد ایجاد شد شروع كردند به اینكه درآمدهایی پیدا کنند كه زیرساخت‌ها را بسازنند. آیا از صادرات درآمد به دست می‌آید؟ چون صادرات معافیت‌های مختلفی دارد منشا كسب درآمد نخواهد شد پس واردات است كه می‌تواند منشا كسب درآمد شود. چون بنای مناطق‌آزاد بر این گذاشته شده بود كه از محل درآمدهای خودشان زیرساخت‌هایشان را بسازند به همین دلیل در مسیر واردات قرار گرفتند. این مهم‌ترین آسیب‌شناسی ما بود. برای اصلاح این مسیر، تصمیم گرفتیم همه ظرفیت‌های‌مان را متمركز كنیم و اول زیرساخت‌ها را بسازیم و خودمان را از واردات و درآمدهایش مستقل كنیم.
یكی از راهكارها می‌تواند انتقال و بهبود فناوری‌های پیشرفته باشد؟
وقتی جای آب و برق و فاضلاب ندارد فناوری پیشرفته چطور خواهد آمد؟ فناوری پیشرفته جایی است كه كار دانشی انجام شود كه مستلزم وجود نیروهای فرهیخته دانشگاهی است. اما بهترین جایی كه در ایران می‌توان كار پیشرفته فناوری كرد پیشرفته‌ترین نقاط ایران است. تهران، اصفهان، تبریز، مشهد. یك شهر باید از نظر دانشگاهی طراز اول باشد، بهترین و نخبه‌ترین افراد را داشته باشد بعد دانش‌بنیان شود والا آدم‌های درجه یك و فرهیخته و برجسته در نقاط محروم پیدا میشوند. بنابراین اولین قدم ما در آسیب‌شناسی این است كه زیرساخت‌ها را درست كنیم تا بتوانیم قدم‌های بعدی را روی آن بنا كنیم. بنابراین به سمت شناسایی نواقص زیرساخت‌ها رفتیم. كجاها فرودگاه، بندر، بارانداز، شبكه راه كم داریم.
بعد آب و برق و فاضلاب را درست كنیم. اینها بسته‌ای بود كه در سه سال اول اجرا كردیم. از ٩٢ كه دولت آقای روحانی شروع شد تا شهریور ٩٥، زیرساخت‌ها را درست كردیم. بندر كاسپیین، فرودگاه ماكو، فرودگاه هندورابی، بندر هندورابی، توسعه بندر و فرودگاه كیش، توسعه بندر بهمن قشم و ترمینال جدید فرودگاه قشم را آغاز كردیم. ساخت حدود ٢٠٠ كیلومتر بزرگراه را هم آغاز كردیم.
با این اوصاف می‌توان پیش‌بینی کرد در سه سال دوم در مورد زیرساخت‌ها وضع‌مان نسبتا بهتر شده و به سمت تولیدات صادراتی رفته‌ایم. آن‌وقت می‌توانیم صنعتی را در منطقه توسعه دهیم كه محصولش صادراتی است.
جذب سرمایه‌ها به‌ویژه سرمایه‌های خارجی، یکی از مهم‌تری بخش‌های سیاست‌های اقتصاد مقاومتی است. برای توسعه مناطق آزاد از منابع داخلی و خارجی توانسته‌اید بهره‌مند شوید؟
هنوز هیچ اتفاقی نیفتاده. چون بانك “آفشور” می‌خواستیم درست كنیم كه سرمایه‌اش ٢٥ میلیون یورو بود و ١٧ متقاضی هم بودند كه این سرمایه را بیاورند. بانك‌مركزی تا دید ١٧ متقاضی آمده‌اند هول شد و سرمایه را ١٠٠ میلیون یورو كرد. آنها هم رفتند. چون در سیاست‌های بانك‌مركزی آزاد كردن بازار پول نیست، اجازه نداد بازار پول به صورت بانك‌های آفشور و فراساحلی در مناطق آزاد شكل بگیرد .چون آنها می‌خواهند بانك‌ها در مناطق آزاد عین سرزمین اصلی باشد. ما چون فكر می‌كنیم اینها در بانكداری در سرزمین اصلی شكست خورده‌اند، معتقدیم بانكداری در مناطق آزاد نباید مانند سرزمین اصلی باشد بلکه باید براساس بانك‌های فراساحلی ایجاد شود.
بیش از ٨٠ درصد واحدهای تولیدی در مناطق آزاد فعال هستند. برای اینكه این واحدها بیشتر فعال شوند تمهیداتی در نظر گرفته شده؟
هر منطقه یك ویژگی دارد. منطقه‌آزاد كیش به دلیل اینكه در مركز پشتیبانی از سكوهای دریایی نفتی و گازی قرار دارد به سمت تكنولوژی‌های مربوط به فراساحلی در بخش حفاری رفته بنابراین ٢١٠ شركت در كیش شكل گرفته‌اند كه كارشان خدمت‌رسانی به چاه‌های نفت در منطقه دریایی است، چون بازار هدفشان بازار چاه‌های نفت و گاز دریایی است. در منطقه آزاد اروند، بازار ما صنعت نفت است، زیرا قوی‌ترین صنایع سكوسازی و فراساحلی در اروند است.
از طرفی اولین پالایشگاه ایران آبادان است، بنابراین صنایع پالایشی و شیمیایی مرتبط با پالایش هم در اروند شكل گرفته است.
استعداد منطقه آزاد قشم هم در این است كه اولا خود میدان گازی گورزین را دارد، ثانیا یك میدان مشترك بین ایران و عمان به نام میدان مشترك هنگام دارد كه تولید، تاسیسات و پالایش این میدان مشترک در جزیره قشم است. بنابراین خودبه‌خود در‌آن منطقه صنایع انرژی شكل گرفته. بنابراین انبار نفت سوخت‌رسانی دریایی، پالایشگاه‌های كوچك، صنایع فراساحلی، نیروگاه‌های توام آب و برق در قشم است. مناطق آزاد دیگر هم هر کدام در بخش یا حوزه‌ای فعال هستند که در آن استعداد دارند و ما سعی می‌کنیم تمهیداتی را برای ارتقای استعداد آنها به کار بگیریم.
مناطق آزاد می‌توانند به عنوان فرصتی برای عضویت در WTO باشند. چطور می‌توانیم از این فرصت استفاده كنیم؟
مناطق آزاد پیش‌قراول حركت‌های اقتصادی در كشور هستند، یعنی هر آنچه می‌خواهد در اقتصاد ایران شكل بگیرد بهتر است در منطقه آزاد كه قطعه كوچكی از جغرافیاست، شكل بگیرد و به‌عنوان پایلوت الگویی برای اجرای كار در سرزمین اصلی شود. بهتر است هر نوع اتفاقی اعم از پیوستن ایران به WTO و ... ابتدا در مناطق آزاد مورد بررسی قرار گیرد تا از آسیب‌های احتمالی جلوگیری شود. یعنی هر اقدامی را در منطقه‌آزاد به صورت نمونه پیاده‌سازی كنیم و بعد از دیدن نتایج، آن را برای سرزمین اصلی توصیه كنیم.
در راه جذب سرمایه خارجی از سوی سازمان‌ها و ارگان‌های دولتی با سنگ‌اندازی مواجه نیستید؟
ما از هر سرمایه‌گذاری استقبال می‌كنیم. یك عده می‌خواهند در ایران به عنوان امن‌ترین منطقه خاورمیانه سرمایه‌گذاری كنند، یك عده برای این افراد كه می‌خواهند در ایران سرمایه‌گذاری كنند فریاد می‌زنند و آنها را می‌ترسانند. سرمایه‌گذار وقتی می‌بیند یك آقایی مثل ترامپ آن طرف عربده می‌كشد جرات می‌كند بیاید؟ می‌گوید اینها بساط ما را به هم می‌ریزند.
پس عربده‌كشی‌هایی كه توسط بیگانگان در منطقه انجام می‌شود از جانب ایالات متحده، انگلستان و اسرائیل، صاحبان سرمایه را فراری می‌دهد چون با خودشان تصور می‌كنند اگر یك درصد هم این منطقه از نظر نظامی تهدید شود سرمایه‌شان در خطر خواهد بود. این كار هدف عربده‌كشی‌هاست. می‌خواهند ما كه نیازمند جلب سرمایه ایرانیان خارج از كشور و خارجی‌ها و توسعه سرمایه‌گذاری در جغرافیای ایران هستیم به هدفمان نرسیم. این البته محدود به بیگانگان نمی‌شود و در کشور هم با این پدیده مواجهیم.
همواره انتقاداتی به مناطق آزاد از زاویه واردات بی‌رویه و قاچاق مطرح می‌شود. پاسخ شما به این انتقادات چیست؟
واردات هیچ كالایی به منطقه آزاد قاچاق نیست. هر مقدار از هر كالا. واژه قاچاق در منطقه آزاد معنی ندارد. واژه قاچاق در سرزمین اصلی معنی می‌دهد. كالایی كه بدون مراعات ترتیبات گمركی به سرزمین اصلی وارد شود قاچاق است. واردات منطقه آزاد سه نوع است. یك بخش كالایی است كه به منطقه آزاد به عنوان مواد اولیه بنگاه‌های تولیدی وارد می‌شود. بخش دوم كالاهای مصرفی در منطقه است.
بالاخره در مجموع مناطق آزاد ایران جمعا یك میلیون نفر زندگی می‌كنند و مثل همه مردم ایران موادی را مصرف می‌كنند. نوع سوم كالایی است كه در منطقه آزاد به توریست‌ها و گردشگران فروخته می‌شود. طبق قانون هركسی می‌تواند از منطقه آزاد سالانه ٨٠ دلار كالا با خودش ببرد. آنچه موجب نگرانی شده كالای همراه مسافر است كه در فروشگاه‌ها و مال‌ها فروخته میشوند. این میزان در هفت منطقه آزاد ٤٠٠ میلیون دلار است.
البته می‌گویند قاچاق چمدانی.
بله، كالا كه از گمرك آمده. گمرك ایران كلیه ورودی و خروجی مناطق آزاد را ثبت می‌كند. مگر كالایی كه می‌آید به جز این است كه از ثبت الكترونیكی گمرك عبور كرده؟ پس مقدار كل كالایی كه به منطقه وارد می‌شود معین است. در كل مناطق آزاد ایران یك‌میلیارد و ٤٠٠میلیون دلار كالا وارد منطقه می‌شود كه فقط ٤٠٠میلیون دلار از آن به کالای همراه مسافر اختصاص دارد.
گفته می‌شود در منطقه آزاد قاچاق یا واردات بی‌رویه صورت می‌گیرد. چرا كسی به مجوز گمرك اشاره نمی‌كند؟ مگر نمی‌دانند جز با مجوز گمرک، امکان ورود از منطقه آزاد به سرزمین اصلی وجود ندارد؟
چه شد كه در سه سال گذشته مناطق آزاد اینقدر در چشم آمده‌اند با اینكه ٢٣ سال قبل تاسیس شده‌اند؟ نكند اتفاقی در آنجا می‌افتد كه یك عده را نگران كرده. قبلا آمار كالاهای ورودی و خروجی و ثبت مشخص بود؟ قبل از دوره یازدهم كسی می‌دانست آنجا چند واحد صنعتی و تجاری است و چه چیزهایی وارد یا صادر می‌كنند؟ كسی می‌دانست چه كسی زمین خرید یا فروخت؟ اتفاقاتی افتاده كه به نظر من مثبت است. اول اینكه در مناطق آزاد در دولت یازدهم همه چیز را روی تابلو گذاشته‌اند.
در تاریخ مناطق آزاد هیچگاه بودجه، درآمد، مصارف و هزینه‌ها روی تابلو در معرض دید عموم بوده است؟ ازسویی ٢٣ سال در مناطق آزاد زمین واگذار می‌شد. از اول این دولت گفته‌ایم زمین به قیمت دولتی نداریم. واگذاری اراضی براساس یك قاعده است كه كمیته قیمت‌گذاری نامیده می‌شود. در این كمیته سه بنگاه معاملات املاك عضو و دو نفر هم از دولت عضو هستند. آیا می‌توان قیمت‌های غیرواقعی گذاشت؟
بنابراین قیمت‌ها، قیمت روز شده. حال آیا می‌شود به برخی مقامات یك قطعه زمین به قیمتی غیر از این داد؟ پس همه تابع این قاعده هستند. حالا می‌گوییم قیمت‌گذاری كردیم و می‌خواهیم به شما یك قطعه زمین بدهیم. شما نمی‌توانید پول بدهید و زمین بخرید. زمین باید در مزایده فروخته شود چون ممكن است به قیمت بهتری فروخته شود. اگر شما برنده شدید زمین به شما می‌رسد. این كار موجب اصلاح شده یا فساد؟ مشابه این در همه رشته‌ها هم هست. هر كارخانه باید بگوید چه وارد یا صادر كرده و چه تولید كرده یا فروخته.
این جریان آیا موجب بهبود اقتصاد مناطق شده یا موجب بدترشدنشان؟ در حوزه صنعت سه فولاد در مناطق آزاد كار می‌كنند كه قبلا هیچ چیز نبودند. ٢٨ پالایشگاه كوچك درست شده كه جمع ظرفیتشان ٦٠٠هزار بشكه در روز است. صنایع مختلف در مناطق‌آزاد از مونتاژ تا هر صنعت دیگری شكل گرفته. نمی‌گویم خیلی افتخارآمیز است اما بالاخره كالایی كه به صورت آماده می‌آمده در منطقه آزاد مونتاژ می‌شود و یك عده از این طریق شاغل شده‌اند. وقتی هرچه جلوتر رفتیم، كسانی كه مخالف دولت بودند به این افتخارات نبالیدند.
می‌توانستند به این دستاوردها افتخار كنند اما چون به اصل دولت فعلی خیلی نظر خوب نداشتند به همه جاهایی كه موفقیت‌های درخشان‌تری بوده، بیشتر حمله كرده‌اند. مگر برجام افتخار دولت نیست؟ اینجا هم مخالفت با دولت است. برجام یك افتخار بدون تردید تاریخ دیپلماسی ایران است و تردیدی در این نیست. اما چرا هركس هر روز چیزی می‌گوید؟ چون نگرانند دولت یازدهم این افتخار تاریخی را جاودانه کند، سعی می‌كنند به این افتخار تاریخی رنگ بپاشند. حال كار ما كه در برابر برجام جزئی است.
پیشنهاد می‌كنم آنها هم خودشان را زجر ندهند و مثل همه ایرانی‌ها به برجام افتخار كنند. برجام درخشان است و با رنگ پاشیدن از بین نمی‌رود و آنها خودشان را بیخودی حرص می‌دهند. مخالفان دولت به این نقاط درخشان دولت تاخته‌‌اند. اینها فكر كردند مناطق آزاد خیلی موفق است شروع به تاختن به اینجا هم كرده‌اند. ما خودمان را «نسبتا موفق» ارزیابی می‌كنیم اما مخالفان دولت ما را «خیلی موفق» می‌دانند. به نظرم ما «تا حدودی موفق» هستیم و اینها عصبانیتشان را كمی كم كنند. چون ما را «خیلی موفق» می‌دانند تا این حد عصبانی هستند.
به سوال قبل برمی‌گردم. مگر گمرك متولی اصلی واردات نیست چرا در مورد گمرك صحبت نمی‌كنند؟
از خودشان بپرسید. در ایران قاچاق هست اما از كدام مرزها وارد می‌شود؟ كولبری است؟ روزنه‌های ورود كالا به ایران متعدد و متنوع است. یكی از آنها كولبری است، اما یك عده آن طرف با كامیون اجناس را می‌آورند و یك عده این طرف هستند و كولبران گروه گروه كالا را از آن طرف به این طرف منتقل می‌كنند. كسی می‌داند در بازارچه‌های مرزی چقدر كالا وارد یا خارج می‌شود؟ جایی ثبت می‌شود؟ ما با پدیده «ته‌لنجی» هم مواجهیم. لنج‌ها كه بار را خالی می‌كنند، فرضا كیسه برنج پاره می‌شود یا روغن می‌ریزد، اینها را صاحب كالا نمی‌برد و ته‌لنجی‌ها را برای ملوان‌ها می‌گذارد. این سنت از قدیم در دریانوردی با لنج بوده و به نام «ته‌لنجی» معروف است.
در دولت قبل آقای رئیس، آنجا رفتند و گفتند این ته لنجی به ازای هر لنج «١٥ وانت» می‌شود. آنهایی كه نمی‌خواهند معلوم شود این ماجراها چیست شلوغ می‌كنند و اصطلاحا کافه را به هم می‌زنند. در هر حال باید بدانیم كانتینرها از كجا می‌آید. كل كالای همراه مسافر منطق آزاد كه ٤٠٠میلیون دلار است و می‌گویند قاچاق كشور ٢٥میلیارد دلار است. تصور كنید همه كالای همراه مسافر این مناطق هم قاچاق است. پس آن عدد جای دیگری است.
نظر شما درباره تحقیق و تفحص مناطق آزاد چیست؟
برای تحقیق و تفحص تقاضا كردند و سوالاتی مطرح كردند كه در رسانه‌ها منتشر شد و ما هم به آن سوالات در یك جزوه پاسخ كتبی دادیم. دو جلسه هم تاكنون در كمیسیون برقرار شده اگر توضیحات بیشتری خواستند ما توضیح می‌دهیم.
اشاره كردید یكسری از واردات به مناطق آزاد مواد اولیه است. به سهم شركت‌های دولتی و نهادها اشاره كنید.
آنجا وارد نمی‌كنند. واردات مال سرزمین اصلی است. واردات صرفا از گیت گمرک آنجا عبور می‌کند، اما واردات منطقه نیست. فرضا كالایی که به مقصد یک شرکت خودروساز از مبدا می‌آید می‌تواند از بندرانزلی، بازرگان، بندرعباس یا چابهار وارد شود. صاحب كالا تصمیم می‌گیرد كالایش را از كجا وارد كند. منتها ما صاحب كالا را تشویق می‌كنیم كه از منطقه ما واردات داشته باشد چون برای ما درآمد دارد و ما هم خدمات می‌دهیم. مثلا در انبارداری تخفیف می‌دهیم. ولی كالا به منطقه ما نمی‌آید. كالا به مقصد سرزمین اصلی می‌آید.
مصرف‌كننده و سفارش‌دهنده هم سرزمین اصلی است. ما نه مصرف‌كننده هستیم و نه می‌دانیم چه كسی چه چیزی را به كجا سفارش داده. اگر كسی را یافتیم كه بتوانیم به او خدمات بدهیم به او پیشنهاد می‌دهیم كه از خدمات و از ترانزیت ما استفاده كند، ما هم از این طریق درآمد كسب می‌كنیم. در هر حال، سرویس دادن رقابتی است.