لزوم كارآمدي مناطق آزاد و ويژه اقتصادي در جذب سرمايه‌گذاري 

** یادداشت از: دكتر عبدالرسول خليلي كارشناس مناطق آزاد

پیروزی روشنایی بر تاریکی و امید بر ناامیدی و يأس از براي موفقيت مناطق آزاد و ويژه به‌منزله اهرم توسعه اقتصادي كشور است. ازاين‌رو، حكمراني جديد اقتصادي مناطق آزاد و ويژه اقتصادي در دولت چهاردهم بايد نمادي از برنامه‌ريزي‌هاي تحولي براي زايش و تولد دوباره جذب سرمايه‌گذاري براي رونق فعاليت‌هاي مناطق آزاد و ويژه باشند. در یک تعریف عمومی سرمایه‌گذاری به وارد کردن پول و سرمایه به بازار و خرید محصولات آن برای کسب سود و افزایش سرمایه اولیه گفته می‌شود. همچنان‌كه سرمایه‌گذاری مي‌تواند یک دارایی مالی نظیر سهام باشد كه در آینده سودآور خواهد بود و قیمت هايش افزایش خواهد یافت. سرمایه‌گذاری در بسیاری نواحي اقتصادی مانند مدیریت کسب‌وکار، دارایی و مالیه اعم از بنگاه‌ها یا دولت‌ها مورد توجه قرار می‌گیرد. سرمایه‌گذاری شامل انتخاب از طرف شخص یا سازماني مانند مناطق آزاد و ويژه اقتصادي، برای حركت پول در یک چرخه، وسیله یا دارایی است. هدف سرمایه‌گذاری می‌تواند قرض منابع به شخص دیگر برای تحقق اهداف اقتصادی باشد. انواع سرمایه‌گذاری شامل بازار بورس، بازار طلا و جواهرات، سپرده‌های بانکی، کالاهای فیزیکی، سهام، اوراق بدهی، صندوق‌های سرمایه‌گذاری، صندوق سرمایه‌گذاری قابل معامله (ETF)، صندوق سرمایه‌گذاری مختلط، گواهی شراکت تأمین مالی جمعی یا سرمایه‌گذاری جمعی، بازار ارزهای دیجیتال كه به‌تازگيً نگاه بسیاری از کاربران بازار سرمایه را به سمت خود جلب كرده است. سودآوری بسیار، عدم محدودیت زمانی و مکانی، غیرمتمرکز بودن، عدم دخالت دولت در آن، کارمزد بسیار کم و سرعت انتقال بالا و غيره از ویژگی‌های مهم این بازار شمرده می‌شوند که می‌توان آنها را دلیل علاقه مردم و سرمایه‌گذاران به این بازار دانست. بنابراين، سرمایه گذاری در دنیای اقتصاد به معنی به جریان انداختن سرمایه در یک نهاد یا بازار مالی با هدف جذب سرمایه بزرگتر است. اصلی ترین هدف سرمایه گذاری بر اساس روندی که در بالاتر توضیح دادیم، حفظ ارزش و قدرت سرمایه و در مرحله دوم افزایش آن است.

مزیت‌های مشخص شده از تنوع، براي سرمايه‌گذاران مسئله‌اي بسيار مهم است. مزيت‌هاي اقتصادي در سير تاريخ تحولات اقتصاد بين‌الملل از انواع مختلفي برخوردارند. مزيت مطلق، مزيت نسبي، مزيت اقتصادي، مزيت رقابتي و متناسب با عصر تلفيق، امروزه مزيت اقيانوس آبي از جمله مزيت‌هاي نوآورانه است كه لازمه انتقال تكنولوژي است. در استراتژي اقيانوس آبي، مهمترين فرآيند خلق مزيت حركت استراتژيك با حفظ عملكرد بالا به‌صورت بادوام است. چيزي كه اهميت استفاده از مديريت كارآمد را در پيشبرد عمل اقتصادي سازمان‌هاي مناطق آزاد و ويژه اقتصادي  بسيار ضروري مي‌دارد. حركت راهبردي، مجموعه‌اي از اقدام‌ها و تصميم‌هاي مديريتي است كه موضوع آن ارائه محصولات تجاري عمده و بازارساز است. به‌نظر مي‌رسد در فضاي رشد و سودآوري نه شركت و نه صنعت هيچ‌كدام نمي توانند بهترين واحد تحليل در مطالعه ريشه‌هاي رشد سودآور در استراتژي اقيانوس آبي باشند. ازاين‌رو، كارآمدي مديران وجود مزيت‌هاي اقيانوس آبي را براي ظرفيت‌سازي‌هاي جديد و رشد قابليت‌هاي بالفعل اقتصادي مناطق آزاد و ويژه اقتصادي تقويت مي‌كند. اهميت اين مزيت‌ها همانا خلق مزيت‌هاي نوآورانه رقابتي، خلق و جذب بازار، پاسخگویی به خواسته مشتریان و توجه به کیفیت کالا و حساسیت به ارائه خدمات مطلوبتر براي مردم است. وقوع مزیت نوآورانه رقابتی زماني است که سازمان‌هاي مناطق در ترکیبی از شاخصه‌ها به پیشرفت‌ها، توسعه‌ها و قابلیت‌هایی می‌رسند که نسبت به رقباي خود برتری پیدا می‌کنند. مانند دسترسی به منابع طبیعی یا نیروی انسانی متخصص، تکنولوژی‌های صنعتی و اطلاعاتی و میزان فزونی جذابیت پیشنهادهای سازماني از نظر مشتریان در مقایسه با رقباي موجود است.درعرصه بين‌المللي مسئله خلق مداوم اقيانوس‌هاي آبي نيز باعث جذب سرمايه‌گذاري خارجي مي‌شود. چيزي كه به‌طور مستقيم با مشاركت خارجيان با سرمايه‌گذاران داخل كشور به‌صورت joint venture از ماموريت هاي مهم سازمان‌هاي مناطق آزاد وويژه اقتصادي به شمار مي‌رود. 

براساس ماده 8 قانون چگونگي اداره مناطق آزاد تجاري ـ صنعتي، سازمان‌ها و و شركت‌هاي تابعه مناطق مجازند قراردادهاي لازم را با اشخاص حقيقي و حقوقي خارجي منعقد كنند و با سرمايه‌گذاران خارجي براي انجام طرح‌هاي عمراني و توليدي مشاركت نمايند. همچنان‌كه سازمان‌هاي مناطق آزاد با اجراي طرح‌هاي زيربنايي و توليدي مي‌توانند نسبت به تأمين و تضمين اعتبار از منابع خارجي اقدام كنند. 

ورود و خروج سرمايه خارجيان و سود حاصل از فعاليت‌هاي اقتصادي آنان در هر يك از مناطق آزاد تجاري ـ‌ صنعتي، آزاد بوده و سرمايه‌گذاران خارجي مي‌توانند از تسهيلات لازم براي انجام كار برخوردار شوند. به‌علاوه، ديگر مزيت‌ها و مشوق‌هاي قانوني مناطق آزاد مانند معافيت مالياتي، گمركي، اخذ رواديد سريع براي خارجيان، اشتغال خارجيان، اجاره زمين، ثبت شركت‌ها و مالكيت‌هاي صنعتي و معنوي كمك مي‌كنند تا فعاليت‌هاي اقتصادي خارجيان در مناطق آزاد ايران، صرفه و صلاح اقتصادي به همراه داشته باشد. درعين‌حال كه به توسعه از منظر بين‌المللي شكل و صورت مناسبي مي‌دهد. مزيت‌هاي نوآورانه رقابتی همچنين می‌توانند یکی از عوامل مهم در موفقیت طولانی مدت یک کسب و کار پايدار باشد. به‌نحوي‌كه سرمايه‌گذاران و فعالان اقتصادي بتوانند از رقباي منطقه‌اي خود بهتر عمل كرده و به‌طور طبیعی درآمد و رشد اقتصادی کسب و کار  خود را افزایش دهند.

روشن است كه برقراري مناسبات اقتصادي و مبادلات تجاري با كشورهاي جهان، زمينه‌ها و فرصت‌هاي مناسبي را پيشروي سرمايه‌گذاران و فعالان اقتصادي كشورهاي ايراني و خارجي مي گذارد. اين فرصت‌ها در مناطق آزاد و ويژه اقتصادي ايران كه قوانين و مقرراتي همسو با اقتصاد بازار دارند هركدام مي توانند زمينه‌هاي لازم را براي فعالان اقتصادي هماهنگ با روند توسعه‌اي كشور در برنامه هفتم پيشرفت به‌وجود آورند. سرمايه‌گذاري بخش خصوصي خارجي براي پوشش اقلام وارداتي از جمله زمينه‌هاي سرمايه‌گذاري درخصوص مواد معدني، محصولات كشاورزي، صنعتي، موادغذايي، منسوجات، دارو و لوازم پزشكي از طريق مناطق آزاد ايران، مي‌توانند كمك موثري براي توليد و صادرات اين اقلام به كشورهاي خارجي و همچنين فروش در بازار ايران با جمعيتي بالغ بر 85 ميليون به عمل آورد.

مناطق آزاد ماكو، ارس، انزلي درشمال ايران و مناطق آزاد جنوبي ايران درحاشيه خليج فارس شامل كيش، قشم، چابهار و اروند قادرند تا براساس شيوه‌هاي مختلف مالي به جذب سرمايه‌گذاري بخش خصوصي خارجي و ترغيب مشاركت آنان با سرمايه‌گذاران ايراني اقدام كنند. دولت نيز طبق ماده 21 قانون چگونگي اداره مناطق آزاد نسبت به تضمين و حمايت حقوق قانوني سرمايه گذاران خارجي متعهد است. سرمايه‌گذاران خارجي پيرامون اقلام صادراتي، مي‌توانند نسبت به احداث كارخانجات صنعتي و توليدي متناسب با ليسانس و برندهاي بين‌المللي در مناطق آزاد و ويژه اقتصادي ايران سرمايه‌گذاري كنند. سرمايه‌گذاران و فعالان اقتصادي كشورهاي خارجي همچنين مي‌توانند نحوه كار و مشاركت خود را براي شروع و انجام فعاليت اقتصادي در هر يك از مناطق آزاد و ويژه ايران كه هركدام از مزيت‌هاي قانوني و اختصاصي متعددي برخوردارند، برنامه‌ريزي كرده و با ارائه قیمت‌های جذاب برای خود مزیت نوآورانه رقابتی کسب كرده و فعالیت‌های‌شان را با روش‌هایی جدید و اقتصادي انجام دهند. اين سرمايه‌گذاران همچنين مي‌توانند كالاهاي توليدي خود را به‌صورت تهاتركالايي با كالاهاي ايراني معاوضه كنند كه به خارج صادر مي‌شوند. از جمله اين اقلام  مي‌توان به ميله‌هاي فولادي، پسته، فرش، خاويار، مصنوعات فولادي، لوله و پروفيل، ملامين و ميعانات گازي اشاره كرد كه از جمله كالاهاي صادراتي ايران به خارج است. نزديكي به بازار 450 ميليوني آسياي مركزي نيز از ديگرزمينه‌هاي اختصاصي جذب بازار براي صدور و فروش توليدات است كه با سرمايه‌گذاري بخش‌خصوصي خارجي در مناطق آزاد و ويژه قابل انجام است.انجمن‌هاي دوستي ايران با سايركشورها داراي امكانات نرم افزاري و سخت افزاري مناسبي براي تسهيل جذب سرمايه گذاري خارجي در مناطق آزاد و ويژه هستند، به‌طوري‌كه اين انجمن‌ها مي‌توانند بازوي مناسبي براي جذب سرمايه‌گذاري خارجي و هدايت فعالان اقتصادي سايركشورها به مناطق آزاد و ويژه در شرايط تحريم باشند. چيزي كه اين مناطق درحال حاضر بسيار به آن نيازمندند و مديران سازمان هاي مناطق آزاد و ويژه اقتصادي مي توانند از اين ظرفيت مناسب، براي رونق فعاليت هاي اقتصادي خود استفاده مطلوب ببرند. وزیر امور اقتصادی و دارایی گفته است در دو سال و هشت ماه گذشته تمام ميزان سرمایه خارجی جذب شده در کشور 2.1 میلیارد دلار بوده است؛ اين ميزان از جذب سرمایه موفقيتي را نشان نمي‌دهد، هرچند محدودیت تحریم و FATF در اين عدم موفقيت نقش زيادي دارد، البته كه بايد تلاش كرد و برنامه‌هایی را تدوين كرد تا به یک رقم بهتری رسيد. اين روند بطئي به نظر مي‌رسد كه در مناطق آزاد و ويژه اقتصادي كشور هم وجود دارد. بر اساس گزارش انکتاد(کنفرانس توسعه و تجارت سازمان ملل) حجم سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در 2023 معادل 1.3 تریلیون دلار بوده است. سهم سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در ایران، در اين سال کمتر از یک در هزارم این مبلغ جهانی بوده است.

ازاين‌رو، مديريت جديد دبيرخانه شوراي‌عالي مناطق آزاد و ويژه بايد بيش از هر چيز به حل اين مسئله توجه جدي كند. به‌ويژه كه امروزه نقش سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در زنجیره‌های ارزش جهانی بسیار حایز اهمیت است. سیاست‌‌گذاری در کشورهای در حال توسعه از جمله ایران، باید استراتژی‌های تجاری شرکت‌های چندملیتی، مسیرهای بین‌المللی‌سازی برای شرکت‌های داخلی را مطمح نظر قرار دهند و اینکه چگونه سیاست‌ها می‌توانند محیط مطلوبي برای رشد فعاليت‌ها ایجاد کنند. آنچنان‌كه بر اساس ارزیابی وزير امور اقتصادي و دارايي ايران در اجلاس جهانی سرمایه گذاری در ریاض، به‌رغم ظرفیت بسیار بالای ایران از نظر ذخایر انرژی، معدنی و سرمایه انسانی آموزش دیده، ماهر و خلاق، با حل موضوع تحریم‌ها و خروج از لیست سیاه FATF و همچنين با داشتن مبادلات بانکی و مالی روان در سطح منطقه و جهان، سرعت جذب سرمایه و بهره‌مندی از زنجیره ارزش جهانی، به‌رغم بسياري از محدوديت‌ها‌ افزايش خواهد يافت. با همه محدودیت‌های ناشی از تحریم، راهبرد اقتصادي كشور و مناطق آزاد و ويژه اقتصادي، بايد برنامه‌ریزی و تلاش مضاعف برای جلب و جذب سرمایه‌گذاری خارجي بیشتر باشد. در این مسیر انجام مذاکره با مجمع جهانی آژانس‌های تشویق سرمایه‌گذاری (وایپا)، و برقراري ارتباط‌هاي فعال با سازمان‌هاي توسعه سرمايه‌گذاري در سطح جهان درخصوص معرفی فرصت‌های سرمایه‌کذاری سازمان‌هاي مناطق و ارتقای دانش و تجربه بخش خصوصی و دولتی ایران درمورد جذب سرمایه مي‌تواند به جلب سرمايه‌گذاري خارجي در مناطق آزاد و ويژه كمك شايان توجهي كند. دراين مورد بايد با تعيين كارگروه جذب سرمايه‌گذاري خارجي و انتقال فناوري پيشرفته با انتخاب مديران كارآمد و توانا به انجام كار كه به اقتصاد بين‌الملل آشنايي داشته باشند، لازمه پيشبرد ماموريت‌هاي اين كارگروه فراهم شود. به‌طوري‌كه ديگر كارهاي فرعي و انتصاب‌ها بايد طفيلي‌ فعاليت‌هاي كليدي اين كارگروه قرار گيرد، يعني شاخص انتخاب مديران برتر در مناطق آزاد و ويژه اقتصادي بايد ميزان توانايي آنها در جذب سرمايه‌گذاري اعم از خارجي و داخلي باشد. جلسه‌هاي بي‌فايده با سلبريتي‌هاي ورزشي، فرهنگي و هنري هيچ ربطي به تحقق و پيشبرد فعاليت‌ها و ماموريت‌هاي اصلي مناطق آزاد و ويژه اقتصادي ندارد.

شاخص انتخاب مديران جديد در مناطق آزاد و ويژه اقتصادي بايد ميزان توانايي آنها در جذب سرمايه‌گذاري در مناطق باشد. توجه به اين شاخص فعاليت‌هاي فرهنگي، اجتماعي، ورزشي و حتي گردشگري را به‌منزله فعاليت‌هاي مكمل در نظر خواهد گرفت.

 از نكات مهمي كه در توسعه چندوجهی مناطق آزاد و ويژه منطبق با جنبه‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی و فناوری وجود دارد، توجه به پذیرش نوآوری، به‌مثابه اکوسیستمي پویا و آماده برای حضور در بازارهاي منطقه‌اي و جهاني است. نوآوری و مديران نوآور آشنا به اقتصاد بين‌المللي نقش حیاتی در ارتقای توسعه پایدار مناطق آزاد و ويژه اقتصادي دارند، به‌ويژه‌ كه با تشویق و پذیرش فناوری‌های سبز، راه‌حل‌های انرژی‌های تجدیدپذیر، این مناطق می‌توانند تأثيرهاي زیست‌محیطی خود را افزايش دهند، و از جهاتي به وضعيت اقتصاد كشور سروسامان دهند. مناطق آزاد و ويژه بايد به فعاليت‌هاي نوآور و ویترین‌هایی برای توسعه صنعتي و تجاري تبدیل شده و کسب و کارهای آگاه از محیط زیست را با رویکرد مسئولانه به رشد اقتصادی تبديل کنند. مسعود پزشكيان رئيس جمهوري ايران در نشست سه روزه سران بريكس كه در كازان روسيه برگزار شد 5 پيشنهاد مهم ارائه داد كه از جمله آنها مي‌توان به تجهيز كشورهاي عضو بريكس به فناوري‌هاي نوين اشاره كرد، چيزي كه نياز اصلي اقتصاد ايران امروز است و سازمان‌هاي مناطق آزاد و ويژه بايد به اين نياز مبرم كشور پاسخ درست بدهند. همچنان‌كه اولويت قرارگرفتن مسايل اقتصادي ـ مالي، استفاده از ارزهاي ملي و كاستن قدرت دلار، سرمايه‌گذاري مشترك و تقويت بانك توسعه نوين كه برآمده از بريكس است، و مقابله گروهي با تحريم‌ها از ديگر تمهيداتي است كه پزشكيان بر آن تأكيد كرد. نكات با اهميتي كه مرتبط با سازو كار مناطق بايد در برنامه‌هاي مديران جديد مناطق آزاد و ويژه اقتصادي مطمح نظر قرار گيرد. وزير امور اقتصادي و دارايي در رياض به تغییر پارادایم و تأثير آن بر رابطه بین سیاست صنعتی و استراتژی ترویج سرمایه‌گذاری، كه مسیر آینده اقتصاد جهانی را تعیین می‌کند، به همراه شكل دادن به سرنوشت همکاری‌های بین‌المللی و کیفیت زندگی مردم در سراسر جهان و ايران اشاره كرد. رئيس جمهور در یازدهمین نشست سران سازمان «دی هشت» آمادگی ايران را برای عملياتي كردن حمایت جمعی از جوانان کارآفرین، اقدامات مشترک در بستر دی هشت همچون ایجاد بانک مشترک ایده و سرمایه، پارک‌های علم و فناوری مشترک، برگزاری نشست‌های علمی فناوری، اختصاص فرصت‌های مطالعاتی، ارائه تسهیلات کارآفرینی جوانان، سرمایه‌گذاری در بنگاه‌ها جهت حل مشکلات اشتغال جوانان و نیز برگزاری نمایشگاه‌های دستاوردهای دانش‌بنیان با همکاری اعضاي دي هشت اعلام‌كرد. رئيس جمهور برنامه‌ریزی جهت شکوفایی ظرفیت‌های يادشده را پر بازده‌ترین سرمایه‌گذاری هم‌راستا با منافع ملی و جمعی دانست. 

براين اساس، با توجه به رونق روزافزون حوزه‌های صنعتی و ورود به عرصه‌های جدید فناوری، لازم است در نحوه تدوین برنامه‌هاي همکاری‌های پیش‌روي مناطق آزاد و ويژه اقتصادي بازنگری‌ جدی صورت گيرد؛ آنچنان‌كه موضوعات دانش‌بنیان و حرکت در مسیر توسعه، عرصه‌ای شود تا مناطق بتوانند در آن پرچمدار باشند،آيعني‌ اين مناطق با بهره‌مندی از توانمندی‌های گسترده انسانی و زیرساختی خود، بتوانند جایگاه ممتازی خود را در فرآیند تلفیق صنعت و فناوری کسب نمایند. بدين‌سان، تبادل تجربه و اشتراک‌گذاری دستاوردهای مناطق که به هم‌افزایی در عرصه‌های اقتصادی و زمینه‌سازی برای ورود بخش خصوصي به برنامه‌های توسعه محور منجر مي‌شود با انجام اقدامات مشترک در بستر پيشنهادات رئيس جمهور در بين اعضاي دی هشت مي‌تواند ساماندهي شود. ایجاد بانک مشترک ایده و سرمایه دی هشت»، «ایجاد خانه‌ها و پارک‌های علم و فناوری مشترک»، «برگزاری تورها و نشست‌های علمی ـ فناوری»، «ارائه تسهیلات کارآفرینی برای شركت‌هاي دانش بنيان»، «سرمایه‌گذاری در بنگاه‌های کوچک و متوسط براي حل مشکلات اشتغال جوانان» و نیز برگزاری نمایشگاه‌های دستاوردها و تولیدات دانش‌بنیان از جمله‌ پيشنهادهاي رئيس‌جمهور در قاهره بود. شبکه انتقال فناوری دی هشت که دبیرخانه آن در پارک فن‌آوری پردیس در تهران قرار دارد، می‌تواند به پیشبرد برنامه‌های مشترک با مناطق آزاد و ويژه اقتصادي کمک کند.

شتاب حجم تجارت بین کشورهای عضو دی هشت با چشم‌انداز 2030 و تهاتر تجاري نقشی تعیین‌کننده در افزایش حجم تجارت بین اعضا دارد. اهمیت توسعه و مناسبات ترانزیتی برای رونق همکاری‌های اقتصادی و تجاری در عین کمک به رشد و منافع پایدار جمعی، تاب‌آوری بیشتری را در قبال شوک‌های احتمالی در آینده به‌وجود مي‌آورد. در این خصوص لازم است فناوری‌های نوین نظیر هوش مصنوعی را به خدمت گرفت. به همین جهت استفاده مطلوب از فناوری‌های نوین در جهت ارتقای تاب‌آوری اقتصادهای مناطق آزاد و ويژه اقتصادي ضرورت دارد. شرکت‌های دانش‌بنیان و فناوری‌های جدید از جمله هوش مصنوعی، زمینه‌های مناسب و نوینی را برای همکاری در مسیر توسعه و پیشرفت مناطق آزاد و ويژه دارد. لازمه تحقق اين مسئله استفاده از تجربه و بهره‌گیری از مشاوران مجرب بين‌المللي براي تهيه نقشه و برنامه ريزي‌هاي عملياتي است که در توسعه و رونق‌بخشی نقش مناطق آزاد و ويژه اهميت اساسي دارند. تکمیل کریدورهای ریلی و جاده‌ای برای اتصال بنادر کشور به یکدیگر، ارتقای کیفی فعالیت‌ها در اقتصاد دریامحور، توسعه تجارت دریایی در مناطق آزاد و ويژه، ایجاد تنوع در فعالیت‌هاي مناطق آزاد، با استفاده از ظرفیت‌های دانشگاه‌های کشور، تدوين طرح‌های جامع و تفصيلی در حوزه گردشگری و مسافرت‌های دریایی بنادر شمالی با توجه به ظرفیت بالای گردشگری استان‌هاي گيلان، مازندران و گلستان با توافق با کشورهای دریای خزر از جمله برنامه‌هاي مهم براي جذب سرمايه‌گذاري است.