اختصاصی/بازار سرمایه و اوراق صکوک بازوهای اقتصادی مناطق آزاد کشور

ضرورت تامین مالی از بازار سرمایه و تبیین ساختار بازار سرمایه ایران، آشنایی با انواع و ارکان اوراق صکوک و طرح ویژه تهیه شده درباره استفاده مناطق آزاد از این اوراق با عنوان حساب ضمانت و ارائه معیارهای پروژه ای برای ورود به بازار سرمایه همراه با معرفی چند پروژه زیربنایی از مناطق آزاد از جمله مواردی است که مدتی است در میان مدیران ستادی مناطق آزاد کشور و مدیران بازار سرمایه کشور به بحث و تبادل نظر گذاشته شده است.

مهندس سیامک صمیمی دهکردی مدیر برنامه ریزی و بودجه دبیرخانه شورایعالی مناطق آزاد و ویژه اقتصادی در گفتگو با ما از سند راهبردی، بودجه مناطق، برنامه 5 ساله و انتشار اوراق صکوک برای پروژه های عمرانی مناطق آزاد کشور سخن گفت.

وی که دارای مدرک کارشناسی ارشد برنامه ریزی سیستم های اقتصادی است بيش از 15 سال در سازمان مدیریت و برنامه ریزي در مدیریت صنایع مسائل مربوط به بودجه ریزی را بر عهده داشته است.

بودجه مناطق آزاد کشور براي سال 95 از چه زمان اجرايي مي شود؟
همكاري من با دبيرخانه شورايعالي مناطق آزاد و ويژه اقتصادي از 5 – 6 ماه گذشته با پيشنهاد مهندس معزالدين (معاون برنامه ریزی و هماهنگی امور مناطق) در بخش بودجه و برنامه ريزي آغاز شد.

اولين چيزي كه در ابتداي با آن مواجه شدم اين بود كه در سال 94 بودجه ايي كه براي مناطق آزاد كشور تعيين شده و در شورايعالي به تصويب رسيده يك بودجه يك صفحه ايي است كه حاوي 4 عدد و رقم كلي است كه چيزي از آن استنباط نمي شود. براي ما برنامه بودجه ايي ها، بودجه يك برنامه يك ساله براي تحقق برنامه هاي يك ساله است. وقتي به يك بودجه يك صفحه ايي با 4 عدد كلي مي رسيد يعني هيچ برنامه اي براي آن ترسيم نشده است و وقتي به عملكرد نگاه مي كنيد عملكرد و بودجه دو مقوله جدا از هم است.

كار خوبي كه در دبيرخانه شورايعالي توسط مهندس معزالدين معاونت محترم برنامه ریزی و هماهنگی امور مناطق و مهندس زيادلو مشاور عالی برنامه ریزی استراتژیک انجام شد، تنظيم سند راهبردی مناطق آزاد كشور بود. سند راهبردي پايه خوبي بود كه ما با كمك آن توانستيم بر اساس برنامه ریزی Core Planning، هسته هايي کلیدی را كه براي هر منطقه است ترسیم كنيم. برنامه مناطق آزاد در غالب 9 هسته کلیدی تعريف شده كه در سند به آن پرداخته شده است. لذا برای هر منطقه استخراج کردیم که در 5 سال آينده بر اساس اين هسته ها به كجا مي رسند و این مسئله شاه كليدي شد كه بتوانيم بودجه را بر اساس آن تنظيم كنيم.

از طرفي با موضوع ديگري كه در مناطق آن مواجه هستيم این است که سازمان منطقه آزاد و سازمانهایی كه در مناطق آزاد كشور مستقر هستند به صورت يك دولت مستقل در منطقه عمل مي كنند و بر اساس قانون، خودشان اداره می شوند.
دولت هاي هر منطقه درآمدهایی حاصل از خدمات خودشان را دارند. برای مثال عوارض کالا و خدمات و دادن مجوزها که از ديد ما این ها "درآمد جاری" و "مستمر و پايدار" است و در ادبيات بودجه ای، هزينه هاي دولت هم بايد از اين در آمدها داده شود. دولت ها درآمدهایی دارند که حاصل از واگذاري دارایی هاي سرمايه ايي شان است مثل زمين و امثال آن كه در واقع اينها "منابع" حساب مي شوند. لذا باید مصارف مناطق که در واقع یک نوع تملک دارائی است از همین محل منابع صورت بگیرد.

به نظر من اگر دارایی واگذار می شود حتما در مقابل اش باید دارایی ایجاد شود. بنابراین این ادبیات بودجه ایی که در همه دولتها وجود دارد مي بايست در بودجه مناطق آزاد هم وجود داشته شود.

در مناطق آزاد ادبيات بودجه ريزي به اين معنا وجود نداشت بدين معنا كه اگر شما دارايي واگذار مي كنيد باید در مقابل اش تملک دارایی داشته باشيد. این ادبیات از سالهای 80 در بودجه کل کشور ایجاد شد. وقتی  قرار شد بودجه عملیاتی نوشته شود، گفتند که وقتی شما نفت می فروشید یعنی دارید منابع طبيعي را مي فروشيد و اين دارايي است و در مقابل باید دارایی ایجاد کنید یعنی تملک دارایی. اما وقتی هزینه های دولت هم احصاء شد معلوم شد که دولت دچار کسر بودجه عملیاتی است یعنی درآمدها کفاف هزینه ها را نمی کند و باید از منابع یا فروش دارائی هزینه های دولت پرداخت شود که این یعنی کسر بودجه.

دولت وقتی این ادبیات را در بودجه اش پیاده کرد دچار كسر عملياتي شد به این معنا که آن خدماتی که ارائه می کند و در مقابل اش مالیات می گیرد، بابت این خدمات هزینه می کند که این هزینه بیشتر از درآمد دولت است؛ بنابراین دولت به سمتی می رود که از منابع‌ اش خرج می کند و از فروش دارایی خود هزينه خرج پرسنل را پرداخت مي كند.

در برنامه چهارم مجلس تکلیف کرد تا پایان برنامه باید کسری بودجه صفر شود و دولت قادر باشد با درآمدهای جاری خود هزینه ها را پوشش دهد و به منابع دست درازی نکنند که متاسفانه تا بحال تحقق نیافته است.
ما این ادبیات را عینا در بودجه سال 95 مناطق آزاد اعمال كرديم. در بودجه امسال مناطق آزاد مشخص كرديم كه درآمدهای مناطق کدامها هستند؟ مناطق آزاد یک سری عوارض دریافت می کنند و یکسری مجوز و پروانه صادر می کنند، اینها کارهایی است که دولتها (مناطق آزاد) انجام مي دهند. در مناطق آزاد بجای اینکه گمرک بگیرند از کالای وارداتی عوارض دريافت مي كنند و از مسافران عوارض می گیرند؛ بنابراین این همان در آمدهای شماست، در مقابل هزینه های شما کدام است؟

 این نکته مشخص شد که در همه مناطق آزاد به جز يك منطقه، هزینه و درآمد همخوانی دارند. تنها منطقه اي كه ميزان درآمد و هزينه با هم همخواني ندارد منطقه آزاد چابهار است. در منطقه آزاد چابهار با 43 درصد کسر منابع مواجه هستيم كه اين كسري را با فروش زمین و کالای تجاری تامين مي كنند و هزينه پرسنل پرداخت مي شود.

آیا دبيرخانه شورا و مدیریت بودجه آن دست مناطق را برای هزینه در پروژه هایش باز گذاشته است یا نه؟ دبیرخانه برایشان سقف و محدودیت درست کرده است؟ یا اینکه امکانی را فراهم کرده که این هزینه را از جایی دیگر تامین کنند؟ درباره تامین اوراق صکوک در مناطق آزاد نیز توضیح دهید.
فصل اول درآمد هزینه ها را با این ادبیات جمع بندی کردیم و سعي كرديم به مناطق آزاد بگوييم كه صرفا از درآمدهای پایدار و مستمر هزینه کنید. در منطقه آزاد چابهار اين ادبيات جوابگو نبود و ما مجبور شدیم براي جبران زيان از منابع استفاده كنيم. بعد از هزينه و درآمد به سراغ منابع و مصارف رفتيم.
منابع می تواند واگذاری دارایی سرمایه ایی باشد كه شما از آن طريق می توانید خیلی از دارایی هایتان را بفروشید که البته کار خوبی نیست اما به هرحال در حال انجام است. بعد از بررسي ها مشخص شد کل واگذاری دارایی‌های سرمایه ایی مناطق آزاد كشور در سال 95، 350 میلیارد تومان بیشتر نیست؛ (فروش زمین و غیره...)

ما در مناطق آزاد "واگذاری دارایی های مالی" را مطرح كرديم؛ یعنی مناطق آزاد می توانند دارائی های خود را به جای آنکه به فروش برسانند در ازای آن اعتبار دریافت کنند. یعنی این دارایی ها را به رهن گذاشته و اعتبار دریافت کنند. یکی از دارايي هاي مالي، درآمدهای اختصاصی است؛ به این معنا که اینها مجوزی از دولت دريافت مي كنند که تا سقف سه ملیارد دلار کالا از طريق مناطق آزاد با 15 درصد كاهش تعرفه از اين مناطق وارد شود. از این طریق براي مناطق آزاد حدود 800 ميليارد تومان درآمد حاصل مي شود. بنابراين درآمدي تحت عنوان واگذاري مالي حاصل مي شود كه اين رقم را دولت براي مناطق آزاد قائل شده است و تكليف كرده حتما براي كارهاي زيرساختي به كار رود.

این منابع به اضافه یک سری اندوخته و ذخایر که از سال های گذشته برایشان مانده است (حدود دویست ميلیارد تومان) که جمع اینها می شود هزار میلیارد تومان که با جمع دارائی سرمایه ای می شود هزار و چهارصد میلیارد تومان. یعنی مناطق آزاد كشور در كل مي توانند معادل اين رقم امسال منابع كسب کنند و مطابق آن در قالب طرح های عمرانی مصارف تعریف کنند.

در این راستا، طرح ها توسط هر منطقه جمع آوري و در غالب هسته های کلیدی دسته بندی شد که همه در قالب طرح هاي زیر ساختی است. مناطق آزاد اجازه ندارند کارهای غیر زیرساختی انجام دهند چراكه معتقدیم اینها دولت منطقه هستند و دولت منطقه برای مثال نمي‌تواند کارخانه فولاد بزند. اين وظيفه بخش خصوصي است. مناطق آزاد باید بندر، فرودگاه، جاده، راه، پایانه صادراتی و کارهایی که زیر ساختی و زیربنایی است را آماده کنند که در واقع منطقه برای سرمایه گذاری آماده شود. بنابراين مي توان گفت بودجه عمرانی مناطق آزاد زيرساختي است.

با این رویکرد تمام طرح‌ها را استخراج كرديم كه حدود 267 طرح بود. اين طرح ها را با 9 هسته کلیدی مطابقت داديم و در نهايت به این نتیجه رسیدیم که این موارد بیشترین هزینه کردشان در غالب 2 هسته بیشتر نیست. یکی هسته گردشگری و توسعه جوامع محلی و ديگري هسته ترانزیت و حمل و نقل (بندر، فرودگاه، راه، جاده) است.

اینها رویکرد مناسبی است. چرا که هم ظرفیت گردشگری را بالا مي برد و هم ایجاد درآمد مي کند؛ که شامل درآمد کالاي همراه مسافر و ورود و خروج گردشگران است که از جمله درآمدهای پایدار محسوب مي شود. یکی هم بحث راه و جاده است که بستری برای سرمایه گذاری ایجاد می کند؛ این دو هسته 80 درصد هسته های کلیدی را تشکیل می داد. اما نکته مهم اينجاست، اگر بخواهیم این طرح ها را با همان منابع که هر ساله اختصاص می یابد اجرا کنیم 106 سال طول مي كشد تا به اتمام برسد. وقتی صحبت از 106 سال مي شود به این معنی است که هیچ وقت ساخته نخواهد شد.
به دليل اينكه دولت پولي در اختيار مناطق آزاد قرار نمي دهد و بانك ها هم تابحال هیچ نوع تسهيلات دراز مدت در اختيار مناطق آزاد قرار نداده اند پس می بایست به فکر منابع جدیدی می بودیم.

براساس تفاهمنامه اي كه يك سال پيش با شركت مركزي دارايي سرمايه كه مسئول انتشار اوراق صکوک بودند به امضاء رسيد به سراغ بازار بورس و سرمايه رفتيم. استدلال ما برای این کار این بود که اگر ما "پول" نداریم در عوض "دارایی" که داریم. "اوراق صکوک" بر اساس "دارایی" منتشر می‌شود و ما در مناطق  دارایی های خوبی در اختيار داریم.
دارايي هاي مناطق آزاد به صورت مجزا در هر منطقه تخمين زده شد و كار شكل گرفت. مشكلي كه با آن روبرو شديم اين بود كه براي انتشار اوراق صکوک نياز به اجازه شورای عالی مناطق آزاد که مرجع تصویب قوانین مناطق آزاد است، داریم.

همانطور که می دانید بودجه ما حاوی یک ماده واحده است با چهار تبصره و 23 بند. یکی از تبصره ها این بود که اجازه داده می‌شود تا سقف 3 هزار ملیارد تومان اوراق صکوک منتشر کنیم. برای طرح‌های زیر بنایی که بحمدالله در شورای‌عالی مناطق آزاد به تصويب رسيد. که با تصويب شورايعالي و تخصیص این مبلغ به طرح ها، بسياري از طرح هاي سال 95 به نتيجه خواهد رسيد. از طرف دیگر در اقتصاد مقاومتی دو چیز را برای مناطق آزاد در سال 95 تکلیف کردند. افزايش 30 درصدی صادرات و رشد مراکز انتقال تکنولوژی، که ما موظف بودیم سریعاً زیرساخت های این توسعه را فراهم کنیم.

طبق تفاهم نامه اي كه سال گذشته في مابين دبيرخانه شورايعالي مناطق آزاد و سازمان بورس به امضا رسيده بود كار آغاز شد. در امتداد آن تفاهم نامه؛ شرکت مرکزی دارای سرمایه که مسئول انتشار اوراق است به 3 منطقه آزاد رفت و قرارداد مشاور عرضه با مناطق آزاد توسط شرکت تأمین سرمایه ها به امضاء رسید و کار به صورت عملی روی پروژه های مناطق شروع شد.

این طرح هم اکنون در کدام مناطق آزاد اجرا مي‌شود؟
در حال حاضر در مناطق آزاد انزلی و ماکو و ارس، سه پروژه انتخاب کردیم و قرارداد مشاوره عرضه بسته شد.

آیا پروژه هاي این مناطق مشخص شده است؟
بله، پروژه هايي كه قبلاً توسط یک مشاور ذیصلاح طرح توجیه فنی اقتصادی آن نوشته شده است انتخاب و در اختيار مشاور عرضه قرار داده شده تا اهلیت، میزان و نوع اوراق را مشخص کند.

چه زمانی این اهلیت مشخص می شود؟
حداکثر یک ماهه. قرارداد منطقه آزاد انزلي دو هفته است بسته شده و منتظر اعلام نتيجه هستيم. برای منطقه آزاد انزلی، طرح بندر و پسکرانه كاسپین را پيشنهاد داديم. بازديد صورت گرفت و همان جا قرارداد امضا شد و مشاور عرضه کار خود را آغاز کرد. تا دو هفته یا حداکثر یک ماه پاسخ مي دهد.

آیا دارایی ها باید با طرح مطروحه نسبت داشته باشد؟
کارهایی که باید به دنبال آن انجام شود تهیه گزارش کارشناسی روی دارائی ارائه شده و گرفتن نامه ضمانت در بانک ضامن برای انتشار اوراق صکوک است که در مورد انزلی در حال انجام است.

بحث اجاره به شرط تمليك دارایی ها چگونه است؟
آن را اوراق تعیین می کند. اگر اوراق اجاره بخواهید آن 4 ساله و بهره های آن 3 ماهه است. بنابراین بعد از گزارش مشاور عرضه و گزارش کارشناس رسمی روی دارائی و همچنین گرفتن نامه ضمانت از بانک شرکت تأمین سرمایه پس از اخذ مجوز از بازار بورس اقدام به انتشار اوراق و آگهی فروش آن در روزنامه می کند.
و اگر حتی 10درصد اوراق به فروش برود آن شرکت تامین سرمایه است که 90 درصد دیگر را خودش میخرد و پول شما را می دهد. شرکت تأمین سرمایه وظیفه دارد که هر مقدار از اوراق در زمان عرضه که به فروش نرود، باید بخرد و پول آن را به بانی بدهد و همچنین وظیفه بازارگردانی را دارد یعنی خریداران این اوراق هر وقت که تصمیم گرفتند اوراقشان را بفروشند، باید شرکت تأمین سرمایه در جا خرید نموده و پول خریداران را بدهد.

برای مناطق دیگر چه برنامه هایی دارید؟
منطقه آزاد قشم اعلام آمادگي كرده تا قدم های بعدی در این منطقه برداشته شود. در جلسه ای که در سازمان بورس داشتیم، قرارداد مشاور عرضه آن امضاء شده و کار به جریان افتاده است.

مخالفتي در اين خصوص نبود؟
اوایل مخالف بودند زیرا این بازار را نمی شناختند و تصویری نداشتند نگران بودند ولي بعد از اينكه توجیه شدند اوضاع بهتر شد.

مناطق ديگر اعلام آمادگي نكرده اند؟
منطقه آزاد کیش و منطقه آزاد اروند 500 ميليارد تومان اوراق صكوك درخواست كردند. منطقه آزاد چابهار هنوز درخواستی ارائه نکرده است، اما احتمالا براي فرودگاه جدید چابهار 100 ميلیارد تومان اوراق درخواست کنند. البته مشاور عرضه بر اساس طرح و دارایی، ميزان و نوع صدور اوراق صكوك را تعيين مي كند.

اين اوراق براي همه اقشار صادر مي شود؟
برای بخش خصوصی بازار سرمایه تصمیم می گیرد اما برای دولتی ها باید از مراجع قانونی مجوز بگیرند تا بازار سرمایه برای آن ها اقدام کند.

آيا براي شخص حقیقی این اوراق قابل عرضه است؟
در واقع مشاور عرضه است که با بررسی که در مورد شخص حقوقی و طرح و مبنای دارائی انجام می دهد قابلیت عرضه اوراق را معلوم می‌کند. اوراق صكوك توسط شرکت متعهد پذیرنده به فروش مي رسد. به عنوان مثال برای قشم هزار ميلیارد اوراق صادر مي شود و پول هم يكجا پرداخت مي شود ولی باید هر سه ماه سود 20 درصدي در سال پرداخت شود. ضامن هم باید باشد که اگر یک روز هم اوراق عقب بیافتد ضامن باید پول را پرداخت كند بنابراین ضامن در این میان نقش تعیین کننده ای دارد.

ضامن معمولا شامل چه کسانی می شود؟
ضامن از لحاظ بازار بورس، بانک ها و بیمه ها و هولدینگ ها هستند. علاوه بر اینکه اصل دارایی به نام بازار بورس مي شود و به شرط اجاره به شرط تملیک به صاحب آن عودت می دهند، يك ضامن هم که معمولاً بانک می باشد بايد به بورس معرفي كند و بانک به عنوان ضامن معمولاً سود دوران اوراق را تضمین می کند.

منطقه آزاد باید به بانک چه تضمینی بدهد؟
بانك ابتدا از متقاضي استعلام مي گيرد كه آيا قبلا با اين بانك فعاليت داشته يا خير، بعد درخواست وثیقه مي كند و اینکه بانک به منطقه آزاد پیشنهاد می دهد که درآمدهایش را از طریق اين بانك دريافت كند. و نکته بعد اینکه منطقه آزاد يك سپرده سه ماهه در بانک ضامن داشته باشد كه در صورت پرداخت نشدن اولين سود، از طريق آن سپرده پرداخت شود. هم چنین منطقه آزاد یک ضمانت يا وثيقه نزد بانك بگذارد که در صورت پرداخت نشدن سود آن را نقد كند.

بنابراین ضامن یک هزینه یک درصدی می گیرد بازار گردان و تأمین سرمایه هم یک هزینه می گیرد که معمولاً سه درصدی هزینه دارد و با آن 20 درصدی که به متقاضي پرداخت مي شود جمعا این عدد به  23 درصد می رسد.

آیا آن مقدار پولی که مناطق آزاد برای انتشار اوراق صکوک می گیرند؛ مثلا هزار ميلیارد تومان را خودش مختار است که در کجا مصرف کند؟
بستگی دارد که چه نوع اوراقی صادر شود، بازار بورس می گوید اگر اوراق مشارکت صادر کنم و برای پروژه یک ناظر می گذارم که این پول حتما در این پروژه خرج شود. در این نوع اوراق دو نکته را مد نظر دارند. یک؛ پول حتما باید در این پروژه خرج شود ولا غیر. دوم؛ اگر این پروژه بعدا سودش شد 25% و تو بیست درصد به مردم دادی باید 5% دیگر هم به مردم بدهی. این خاصیت اوراق مشارکت است.
اما اوراق اجاره بدين شكل نيست؛ درست است برای پروژه صادر می شود اما اگر بخواهيم در جای دیگر هزينه كنيم مشكلي نيست ولی در سررسید (4 سال) باید پس داده شود و نرخ آن هم همان مبلغ اولیه در اوراق است.

موضوع ما اجاره است؟
مشاور عرضه است که می گوید کدام به نفع شماست. در واقع بانی و مشاور عرضه با هم به تفاهم می‌رسند که اوراق اجاره 4 ساله منتشر کنیم یا اوراق مشارکت صادر کنیم یا اوراق استضاع صادر کنیم که هرکدام شرایط خاص خودش را دارد.

اما به هر حال پول اوراق صکوک یکجا به بانی داده می شود ولی وی نمی تواند این رقم را یکجا در پروژه بکار ببرد، چون پروژه یک سال تا دو سال طول می کشد؛ لذا باید خرد خرد خرج کند بنابراین این پول را سپرده می‌کند که از محل سود آن سود مردم را بدهد. با این پول دارایی اضافه مي شود و ارزش افزوده ایجاد می کنند و در پروژه هم خرج می کنند که در مجموع بهره 23 درصد پایین می آید.

دبیرخانه شورايعالي مناطق آزاد و ويژه اقتصادي در نقش بازرس ثالث ظاهر می شود. دبیرخانه یک بازرس یا یک مشاور از بیرون می‌گیرد به عنوان نظارت بر پرداخت که این مشاور گزارش دهد که ایشان درست سرمایه گذاری می کند يا خير و اطمينان بدهد كه اين پول سر چهار سال بازپرداخت خواهد شد یا نه.

اگر بعد چهارسال مشکلات مناطق حل شود، آن دارایی بر می گردد؟
مشکلات مناطق که خیلی زیاد هستند و با این رقم ها همه آن ها حل نمی شوند اما قطعاً اگر موفق به کسب این منابع بشویم حداقل طرح های سال 95-96 سریع تر به چرخه تولید و درآمد زائی می آیند و انشاءالله در 4 سال آینده کل منابع جذب شده به صورت درآمد در سرفصل های درآمدی مناطق حاصل شده و بازپرداخت به موقع انجام خواهد شد. برای مثال چنانچه بتوان طرح های توسعه فرودگاه و بندر کیش را سریع تر به سرانجام رساند ظرفیت پذیرش مسافر و بار آن دو برابر خواهد شد که در سر فصل تمام درآمدهای کیش اثر خواهد کرد و درآمدها تا 4 برابر افزوده خواهد شد و بعد از 4 سال کیش به خوبی قادر خواهد بود پول را باز پرداخت کند.

گفتگو: میثم غلامی