توسعه اقتصادی مبتنی‌بر خوشه‌ها، به‌عنوان یک استراتژی نوین مورد توجه سیاست‌گذاران توسعه صنعتی در کشورهای درحال‌توسعه قرار دارد، به‌طوری‌که سازمان‌های بین‌المللی همچون یونیدو نیز حمایت‌های زیادی را از طریق توسعه خوشه‌های صنعتی انجام می‌دهند.
در سال‌های اخیر، بحث توجه به صنایع کوچک و متوسط و توسعه خوشه‌های صنعتی در داخل کشور نیز مورد توجه قرار گرفته است. این نگاه در سطوح سیاست‌گذاری و پیاده‌سازی الگوی توسعه خوشه‌ای در کشور از طریق مؤسسات و شرکت‌های دانش‌بنیان حائزاهمیت بوده و نیازمند حرکت‌های بنیادی و پایه‌ای ویژه‌ای است. به‌طوری‌که توسعه خوشه‌های صنعتی می‌تواند گامی در راستای سیاست‌های اقتصاد مقاومتی و راهگشای تولید مولد و رقابت‌پذیر در کشور باشد. امروزه توسعه خوشه‌های صنعتی با نقش محوری و بارز خود در سیاست‌های اقتصادی و صنعتی کشور می‌تواند عامل پیوند صنایع مکمل و تبدیلی با ارزش افزوده بالا باشد.
با نگاهی به رویکردهای گذشته که تمرکز بیشتری بر اقتصاد کلان و همین‌طور بنگاه‌های بزرگ داشتند؛ هم‌اکنون کسب‌وکار کوچک و خرد، احساس مسئولیت نسبت به افزایش قابلیت رقابت این واحدها، بهبود ارتباطات شبکه‌ای، تأکید بر حمایت‌های غیرمستقیم، ترکیب رقابت و همکاری به‌منظور تقویت یادگیری و نوآوری، ارتقای سطح همکاری واحدهای کوچک و بزرگ و تقویت مثلث همکاری «خوشه‌ها»، «دولت» و «دانشگاه‌ها» مورد تأکید و توجه بیشتری قرار می‌گیرد.
هرقدر نگاه به حل مسائل از سطح بین‌المللی، ملی و بخشی به سمت سطوح منطقه‌ای و محلی و مبتنی‌بر قابلیت‌های پویای سیستم‌های اجتماعی شکل‌یافته بر پایه فرایندهای طبیعی پیش می‌رود، توجه به کسب‌وکارهای متوسط، کوچک و خرد در قالب شبکه‌های ارتباطی قابل تعریف، ذیل بحث توسعه خوشه‌ای، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار می‌شود.
خوشه صنعتی (Industrial Cluster) به مجموعه‌ای از واحدهای کسب‌وکار (Enterprises) گفته می‌شود که در یک منطقه جغرافیایی و یک گرایش صنعتی متمرکز شده و با همکاری و تکمیل فعالیت‌های یکدیگر، به تولید و عرضه تعدادی کالا و خدمات می‌پردازند و عموما خوشه‌ها تعداد زیادی واحدهای اقتصادی خرد، کوچک و متوسط را دربر می‌گیرند که از نظر جغرافیایی، این واحدها می‌توانند در سطح روستا، شهر، شهرستان و استان پراکنده باشند و حتی فعالیت‌های اقتصادی مناطق آزاد، ویژه اقتصادی، پارک‌های علم و فناوری و شرکت‌های دانش‌بنیان را هم شامل شوند.
به این‌ترتیب، مشخصه خوشه‌های صنعتی، تمرکز جغرافیایی، همکاری در تکمیل فعالیت‌های یکدیگر، تولیدات و خدمات مشترک و همین‌طور چالش‌ها و فرصت‌های مشترک است. خوشه‌های صنعتی مجموعه‌ای از بنگاه‌های تجاری و غیرتجاری متمرکز در یک مکان جغرافیایی و یک منطقه اقتصادی را شامل می‌شود که برای تولید یک یا چند محصول نهایی مشابه و مرتبط برای کسب صرفه‌های اقتصادی بیرونی با یکدیگر ارتباطات عمودی و افقی برقرار می‌کنند و ضمن رقابت با یکدیگر در بسیاری از موارد همکاری جمعی و اقدامات مشترک دارند. ارتباط درونی این بنگاه‌ها کاهش‌دهنده هزینه‌ها و تسهیل‌کننده دسترسی به نهادها، دانش و فناوری تولید، بازار‌های فروش و تأمین نیازهای مشترک مشتری خواهد بود. این بنگاه‌ها مزایای زیادی نسبت به صنایع بزرگ دارند که از آن جمله می‌توان از ارزشِ‌افزوده، نوآوری، فرصت‌های شغلی و اشتغال‌آفرینی و انعطاف‌پذیری بیشتر نسبت به صنایع بزرگ نام برد. به‌عبارت دیگر، با تجمیع شرکت‌هایی که در زمینه‌های مشابه یا مرتبطی فعالیت می‌کنند، این شرکت‌ها می‌توانند از مزایایی همچون صرفه‌جویی‌های ناشی از مقیاس و تنوع، انتقال دانش و فناوری، افزایش رقابت‌پذیری و...، برخوردار شوند. تشکیل و گسترش خوشه‌ها معمولا از دو راه ممکن است: 1)مکان‌گزینی و جابه‌جایی مجدد کل یا بخشی از فعالیت‌های یک بنگاه در خوشه به‌منظور بهره‌برداری از آثار خارجی خوشه‌ها؛ 2)تجمیع بنگاه‌های نوپا و جدید با ساختار همکاری افقی یا عمودی. این تشکیل و گسترش خود متأثر از عوامل انگیزشی استقرار بنگاه‌ها در خوشه‌هاست. وجود ذخیره‌ای از نیروی کار ماهر و متخصص، حضور تولیدکنندگان کالاهای واسطه‌ای، وجود بنگاه‌های پشتیبان خدمات‌دهنده، تسهیل در گردش اطلاعات و سرریزهای تکنولوژیک و نیز تسهیل شکل‌گیری خدمات عمومی همچون خدمات اعتباری، بیمه‌ای، بازاریابی، حقوقی، آموزشی، مشاوره‌ای و...، در یک تجمیع مکانی به نام خوشه، منجر به کاهش هزینه‌ها و تخصص‌گرایی می‌شود که تشکیل و حمایت خوشه را در اقتصاد منطقه توجیه‌پذیر می‌کند. پیامد‌های توسعه صنایع کوچک و متوسط از چهار جنبه زیر به اقتصاد ملی کمک می‌کند:
کارآفرینی: صنایع کوچک با کمک به رشد روحیه کارآفرینی و ایفای نقش عامل تغییر در اقتصاد امروز، به رشد و توسعه اقتصادی کمک می‌کنند.
نوآوری: صنایع کوچک نقش مهمی در فرایند تغییر فناوری برعهده دارند. آنها منبع توجه‌برانگیزی از فعالیت‌های نوآوری هستند.
پویایی صنعت: صنایع کوچک نقش مهمی در فرایند تحول صنعت برعهده دارند.
ایجاد فرصت‌های شغلی: صنایع کوچک در سال‌های اخیر سهم قابل ملاحظه‌ای در ایجاد شغل‌های جدید داشته‌اند. در دنیای امروز، صنایع کوچک با مشخصات ویژه خود، در موضوعاتی مختلف و مهم چون رشد اقتصادی و حل بحران بی‌کاری، اثرات توجه‌برانگیزی دارند.
** عبدالرسول خلیلی / استاد دانشگاه و کارشناس اقتصادی