چابهار، میزبان روسای مناطق آزاد کشورهای حاشیه اقیانوس هند

این اجلاس چقدر می‌تواند نقش ایران را به عنوان عضوی موثر و تاثیرگذار بر اقتصاد منطقه، تقویت کند؟ آیا می‌توان مدعی شد که این اجلاس می‌تواند بزرگترین اتفاق اقتصادی و بین‌المللی در سطح مناطق آزاد باشد؟
اکنون که تحریم‌ها برداشته شده و در شرایط پساتوافق هستیم چقدر می‌توان امیدوار بود که این اجلاس در سطح کلان فراملی بتواند قابلیت‌های اقتصادی ایران را در منطقه آزاد چابهار معرفی کند؟ در بعدی محلی‌تر و ملی‌تر، اجلاس یورا چه میزان می‌تواند در امر مهجوریت‌زدایی از منطقه با قابلیت و بالقوه چابهار رل تعیین‌کننده و موفق داشته باشد؟ و آیا این اجلاس موفق خواهد شد به تمام سرفصل‌های اقتصادی و دیپلماتیک و ماموریت‌ کلانی که برای خود تعریف کرده نائل آید؟ دکتر «محمود احمدی افزادی»، دبیر نخستین کنفرانس روسای مناطق آزاد کشورهای حاشیه اقیانوس هند؛ پاسخ داده است:

این اجلاس با چه هدفی و با حضور چه کشورهایی در منطقه آزاد چابهار برگزار می‌شود؟
شکل‌گیری اتحادیه کشورهای حاشیه اقیانوس هند در سفر آقای «نلسون ماندلا» (Nelson Mandela) در سال 1995 به کشور هند آغاز شد. ماندلا در آن سفر گفت که نگاه ما باید نگاه به شرق باشد. آفریقای جنوبی به لحاظ جغرافیایی در نقطه‌ای قرارگرفته که در هر دو سوی خود به اقیانوس دسترسی دارد و می‌تواند نگاه متفاوتی داشته باشد. آنها به این نتیجه رسیده بودند که نگاه به غرب، آفریقای جنوبی را به جایی نمی‌رساند. حاصل سیاست نگاه به شرق، توجه به ساحل اقیانوس هند بود که افق جدیدی را پیش روی این کشور باز کرد. این افق نه فقط برای آفریقای جنوبی بلکه برای تمام کشورهایی که آب‌های اقیانوس هند به سواحل آنها می‌ریزد مورد توجه بود. اگر این طور فرض کنید پهنه عظیم و غیرقابل باوری در مقابل خود می‌بینید. از این منظر، اقیانوس هند قابل قیاس با اقیانوس‌های آرام و اطلس نیست. زیرا بین آن دو اقیانوس، در یک سو اروپا و در در سوی دیگر آمریکا را می‌بینید، در حالی که اقیانوس هند از آفریقا شروع می‌شود و تا چین و استرالیا پیش می‌رود. ماندلا معتقد بود به دلیل آنکه کشورهای حاشیه اقیانوس هند، چهارقاره را دربرمی‌گیرند می‌توانند به بستر واحدی تبدیل شوند و بتوانند در توسعه مناسبات فرهنگی و صلح‌آفرینی که در نظرگاه ماندلا بسیار حائز اهمیت بود، نقش بیشتر و موثرتری ایفا کنند. در باور او، بعد از صلح است که توسعه آغاز می‌شود و اگر صلح را پیش‌نیاز توسعه بدانیم، توسعه آغاز می‌شود.
به این ترتیب این اتحادیه در سال 1997 با عنوان «اتحادیه کشورهای حاشیه اقیانوس هند برای همکاری‌های ‌منطقه‌ای» (Indian Ocean Rim-Association for Regional Cooperation IOR-ARC)) تشکیل شد و بعدها با حذف «همکاری‌های منطقه‌ای» به اتحادیه کشورهای حاشیه اقیانوس هند تغییر نام یافت. کشورهای موسس این اتحادیه، ایران، هند و آفریقای جنوبی بودند. کم کم کشورهای کوچک دیگری نظیر موریس به اتحادیه پیوستند. حضور کشورهای غول‌آسا مثل هند و در سوی دیگر کشورهای کوچک منطقه‌ای نشان داد که بقای کشورهای کوچک در گرو پیوستن به یک اتحادیه و گروه بزرگتر است.
حضور کشورهای کوچک مثل موریس (Mauritius)، کومور (Comoros) و ماداگاسکار (Madagascar) موثرترین وجه تمایز اتحادیه کشورهای حاشیه اقیانوس هند با سایر اتحادیه‌های منطقه‌ای است. دبیرخانه اجلاس منطقه‌ای اتحادیه در کشور موریس و مرز علمی  آن در کشور سیشل (Seychelles) قرار دارد. محور همکاری‌های اتحادیه در سال‌های اولیه گفت‌وگو بین کشورها و رسیدن به مبانی فکری و نظری مشترک بود. توسعه را به عنوان یک مفهوم کلی به جای اقتصاد و حتی صلح‌آفرینی، درنظر گرفتند و مفاهیم ثبات‌آفرینی و آرامش هم در ذیل توسعه تعریف شد. به همین دلیل بود که اولویتی مثل توانمندسازی بانوان کشورهای حاشیه اقیانوس هند از همان روز نخست در دستور کار قرار گرفت.
نگاه توسعه‌ای باعث شد مبانی اجلاس‌های اولیه فکری و نظری باشد. یکی از نخستین نشست‌ها در شهر زاهدان برگزار شد. زاهدان از ابتدای تشکیل آیورا (IOR-ARC) به عنوان یکی از کانون‌های نشست‌های منطقه‌ای محسوب می‌شد و خرسندیم که بعد از 20 سال، دوباره به نقطه آغاز بازمی‌گردیم و ایران میزبان این اجلاس است. جالب اینکه درست چند روز بعد از اجلاس آیورا، زاهدان میزبان اجلاس دیگری خواهد بود. اکنون این اتحادیه 20 عضو دائم دارد. اگر از اعضای خلیج فارس شروع کنیم امارات متحده عربی در آخرین نقطه است، سپس عمان و جمهوری اسلامی ایران قرار دارد. از خلیج فارس که خارج می‌شویم و به سمت اقیانوس هند می‌رویم به استثنای پاکستان، همه کشورها هستند.

چرا پاکستان عضو نشده است؟
به نظر می‌رسد پاکستان به‌رغم اینکه تمایل دارد به عضویت اتحادیه درآید و چند بار هم درخواست خود را ارائه کرده اما هنوز زمینه عضویت آن فراهم نشده است. به هر حال باید با هندی‌ها به تفاهم برسند ولی ما از پیوستن پاکستان به این اتحادیه استقبال می‌کنیم.

وضعیت سایر کشورهای عضو در اجلاس امسال چگونه است؟
هند (India)، بنگلادش (Bangladesh) و سریلانکا (Srilanka) سه کشوری هستند که مناطق آزاد برای آنها نقش بسیار مهمی ایفا می‌کند. هند حدود  420 تا 600 بندر و منطقه آزاد دارد که ساختار و اهدافشان با آنچه ما در ایران به عنوان مناطق آزاد می‌نامیم، متفاوت است. سریلانکا هشت منطقه و در بنگلادش 12 منطقه آزاد وجود دارد. مالزی سه بندر آزاد بسیار کارآمد دارد. سپس اندونزی است که ریاست اجلاس اتحادیه کشورهای حاشیه اقیانوس هند را به عهده دارد. سنگاپور به عنوان یکی از قطب‌های علمی، نقش مهمی در انتقال فناوری بین کشورهای عضو دارد. در نهایت به استرالیا می‌رسیم.
کشوری که دو سال پیش میزبانی طرح نشست روسای مناطق آزاد کشورهای عضو در آنجا مطرح شد اما متاسفانه به دلایل نامشخصی در اجلاس امسال حضور قدرتمندی ندارد و باید صبر کنیم که سفیر این کشور استوارنامه خود را تقدیم کند. در آفریقا کشورهایی مثل تانزانیا (Tanzania)، کنیا (Kenya)، آفریقای جنوبی (South Africa)، کومور عضویت دارند. سپس به کشورهای طرف گفت‌وگو می‌رسیم که به نظرم بسیار مهم هستند. شما در این مجموعه ژاپن (Japan) را در منتهی الیه شرق آسیا دارید، چین (China)، آلمان (Germany)، انگلیس (England)، مصر (Egypt)، فرانسه (France) و ایالات متحده آمریکا (USA) قرار دارند. حضور دو کشور در اجلاس امسال با بقیه متفاوت است؛ اول مصر که در اجلاس روسای مناطق آزاد در بالاترین سطح شرکت می‌کند.
مناطق آزاد مصر و مشاور دولت این کشور با یک همراه حضور دارند و کشور دیگر ژاپن است که به عنوان یکی از اعضای بسیار فعال، بیش از کشورهای دیگر طرف گفت‌وگو است و در سطح بالایی شرکت می‌کند. اهمیت اینها فقط در حضورشان برای اجلاس ما نیست، بلکه در این است که اقیانوس آرام به اقیانوس هند می‌پیوندد و پیمان‌های منطقه‌ای بسیار مهمی مثل آ سه ‌آن (ASEAN) و آیپک (AIPAC) با «اتحادیه کشورهای حاشیه اقیانوس هند» هم‌‎مرز می‌شوند. تقریبا می‌توان گفت برای اولین بار است که در دل یک اتحادیه چند تشکل منطقه‌ای دیگر هم اعلام موجودیت می‌کنند. چنین چیزی مسبوق به سابقه نبوده است. در ائتلاف‌های اقتصادی یا اتحادیه‌های غربی، به لحاظ جغرافیایی قلمرو و حدود اتحادیه کاملا مشخص است و هیچ کشور دیگری اجازه ورود ندارد. اما در این اجلاس مرزهای شناوری وجود دارد و در هم ادغام می‌شوند و تصمیمات آیورا میزان موثری خواهد داشت.

 آیا یک غول اقتصادی جدید در حال شکل‌گیری است؟!
شکل گرفته است. نیمی از کشتی‌های نفت‌کش جهان، دوسوم محموله‌های نفتی و یک‌سوم کشتی‌های باری و نیمی از شناورهای کانتینرهای جهان از این منطقه رد می‌شوند. این نشان می‌دهد هاآیورا یک غول بالقوه اقتصادی است اما اینکه این اهمیت اقتصادی به یک رابطه اقتصادی تبدیل شود کاری بوده که در طول 18 سال پی‌گیری شده است. فکر می‌کنیم با حدود هزار منطقه آزاد در این گستره آبی، سرپل‌های ارتباطات اقتصادی و توسعه‌ای را ایجاد می‌کنید.
 نقش ایران با موقعیت استراتژیکی که دارد چیست؟ به نظر می‌رسد نقش ایران کلیدی‌تر و موثرتر از دیگران باشد. شیوه بیان این نقش چگونه خواهد بود به خصوص در اتصال شرق به غرب و بحث ترانزیت.
اولا اینکه ما نقش کشوری را فارغ از سایر کشورها برجسته کنیم. در این اجلاس به این نتیجه رسیدیم که دستور کار چابهاری نداریم بلکه دستور کار ما، دستور کار اقیانوس هندی است. این رویکرد، بسیار مهم است. نگاه محلی داشتن با نگاه جهانی متفاوت است. فرض کنید کشورعمان که از اعضای فعال است برای ما به عنوان یک کریدور تجاری با آفریقا نقش ایفا می‌کند. اما موقعیت چابهار اینقدر کم‌نظیر و منحصربه‌فرد است که هر زمان اسم چابهار را می‌آورید در هر بافت و شرایطی، فضای متفاوتی شکل می‌گیرد. در حال حاضر چابهار تنها نقطه آبی اتصال جهان به آسیای میانه، قفقاز و افغانستان است.
هیچ نقطه‌ای در جهان نمی‌تواند با این بندر رقابت کند. بندر گوآدر (Gwadar) هم هست که از شرایط اقلیمی کم و بیش مشابهی برخوردار است اما نقش آن، هم به دلایل سیاسی و هم اقلیمی قابل رقابت با چابهار نیست. آیورا و اتحادیه کشورهای حاشیه اقیانوس هند، فارغ از نقش منطقه آزادی چابهار، به این منطقه به عنوان نقطه اتصال بین اقیانوس هند و قفقاز نگاه می‌کنند. قبل از اینکه این اجلاس هم برگزارشود ما بالغ با ده سال است که با هندی‌ها در حال مذاکره هستیم و هند، واقف است چابهار چقدر برایش اهمیت سوق‌الجیشی و استراتژیک دارد.
ما معتقدیم چابهار به عنوان یک بندر آزاد، می‌تواند ما و اتحادیه را به مناطق آزاد جهان در منطقه‌ای برساند که غیر از این نقطه، دسترسی به آنها خیلی دشوار است مثل منطقه آزاد آستاراخان. چابهار یک کریدور است که جایگاه آن در کریدورهای بین‌المللی تعریف‌ و مشخص‌شده است. یک نقطه از کریدور شمال جنوب، چابهار است و نقطه دیگر به آسیای میانه و قفقاز و روسیه می‌رود. منطقه‌ای مثل آستاراخان روسیه که فوق‌العاده راهبردی و بااهمیت است از مدت‌ها پیش درخواست حضور در اجلاس را کرده و ما هم پذیرفتیم. البته نه به عنوان شرکت‌کننده، چون هم عضویت ندارند و هم طرف گفت‌وگو نیستند بلکه به عنوان میهمان ویژه ما در افتتاحیه اجلاس حضور خواهند داشت و بعد از افتتاحیه هم وارد مذاکرات دوطرفه با طرف ایرانی می‌شوند. به شرایط ویژه و منحصربه‌فرد چابهار، هفت منطقه آزاد و ده‌ها منطقه ویژه ایران را هم اضافه کنید. چابهار به عنوان آخرین نقطه، وصل‌کننده همه اینها به مجموعه عظیم اقیانوس هند است.

در دو سال اخیر، دولت به مناطق آزاد اهمیت خاصی داده و زیرساخت‌های لازم برای رونق و توسعه اینها، فراهم شده است. متاسفانه سرعت عمل دولت‌های گذشته در استفاده از این قابلیت‌ها خیلی شایان توجه نبوده، سیاست دولت برای توسعه نگاه ملی به زیرساخت‌های مورد نیاز مناطق آزاد چیست؟ کارشناسان معتقدند اگر این زیرساخت‌ها فراهم شود، ترانزیت ایران می‌تواند درآمدی بیش از نفت برای ایران داشته باشد. این موضوع چقدر در دستور کار اجلاس قرار دارد؟
اتفاق خوبی که افتاده اینکه اجلاس آیورا در تلاقی با فعالیت‌های کمیته توسعه سواحل مکران (Makran) و ماموریت‎های ذاتی‌ای است که مناطق آزاد حاشیه خلیج فارس و اقیانوس هند دارند. اینها باعث شود به طور طبیعی توجه‌ها بیشتر به سمت مناطق آزاد جنوبی ما جلب شود. اگر ترانزیت برای هر منطقه، ماموریت مهمی باشد قطعا برای چابهار مهم‌ترین خواهد بود. اتفاق خوبی که افتاده اینکه سرانجام دبیرخانه شورای عالی مناطق و استانداری سیستان و بلوچستان توانستند مجوز تاسیس فرودگاه جدید چابهار را بگیرند و این فرودگاه در داخل منطقه آزاد مستفر است. اگر چه فرودگاه کنارک هم تاکنون فرودگاه خوبی بوده و توانسته در ترانزیت نقش به‌سزایی داشته باشد. ضمن اینکه ما تجربه ساخت فرودگاه ماکو را داریم. 18 ماه ساخت این فرودگاه طول کشیده و پیش‌بینی آقای مهندس ترکان این است که ساخت فرودگاه چابهار هم، همین حدود زمان نیاز داشته باشد. پیمانکاران در خط آهن چابهار- زاهدان مشغول کارند اما سرعت خیلی پایین است. نگران‌کننده نیست اما جای افسوس است. ما به امکانات وزارت راه متکی هستیم. هر چند سرمایه‌گذاران چینی و هندی برای همکاری اعلام آمادگی کردند و تامین ریل. وزارت راه در همه مناطق آزاد به ویژه چابهار دو نقش بسیار کلیدی دارد. یکی سازمان بنادر است؛ بنادر دریانوردی که تاکنون همکاری داشتند و توسعه بندر چابهار، دست کم فازهای فعلی به عهده آنهاست. نکته مهم دیگر بهره‌برداری از کریدورهای میان‌منطقه‌ای است. اکنون ما یک کریدور اقتصادی- تجاری بین منطقه آزاد اروند و منطقه آزاد انزلی داریم و یک کریدور شمال جنوب بین‌المللی هم بین سه منطقه آزاد انزلی، ارس و ماکو در شمال و چابهار در جنوب داریم. فعال شدن کریدورهای میان‌منطقه‌ای خودمان بسیار اهمیت دارد.

منطقه آزاد سرخس را هم می‌توان به این کریدور مرتبط کرد و از نظر اقتصادی، شاهراه ترانزیت کالا ایجاد کرد.
دقیقا. انزلی با استفاده ار آب و خطوط راه‌آهنی که در این منطقه توسعه‌یافته است، این نقش واسطه را ایفا می‌کند. آنچه مهم است اینکه اگر نگاه ما به سمت اقیانوس باشد، تمام این کریدورها در نهایت یک نقطه تکمیلی و عزیمت خواهند داشت؛ آن نقطه چابهار خواهد بود. در چابهار است که افق دید ما باز خواهد شد و به سمت ‌آب‌های اقیانوس پیش خواهیم رفت. چیزی که در اتحادیه کشورهای حاشیه اقیانوس هند به عنوان اقتصاد آبی و اقتصاد اقیانوسی مطرح است.

برای کشورهای حاشیه دریای خزر، آرمان دیرینی است که بتوانند به آب‌های گرم دسترسی پیدا کنند و چابهار می‌تواند این نقش بسیار استراتّژیک را به عهده بگیرد.

دقیقا. کشور ما کشوری است که دو درصد جمعیت آن دریانشین هستند. در قیاس با 78درصد جمعیت دریانشین جهان، گستره‌ای از اروند تا چابهار، چهار منطقه عمده بیشتر نیستند و دو میلیون جمعیت را در برگرفته است. این میزان، رقم ناچیزی است. اگر قرار است پیشرفت کنیم باید به سمت مرزهای آبی پیش برویم. به نظر می‌رسد ماموریت اجلاس چابهار از بُعد ملی، بسیار فراتر و مهم‌تر از بعد فراملی و یک سری تفاهم‌نامه‌ها و مذاکراتی است که میان اعضای آیورا جریان خواهد داشت.

گفتگو: 

حسین جمشیدی‌لاریجانی- ستاره جاوید
روزنامه آسیا