مناطق آزاد پایلوت اجرای طرح‌های تولیدی و صادراتی گیاهان دارویی

**یادداشت از: دكتر عبدالرسول خليلي، كارشناس مناطق آزاد

ژان‌ ژاك روسو منادی بازگشت به طبیعت، هر روز ساعت‌های طولانی پیاده به گردش می‎رفت و به جمع آوری گیاهان دارویی می‎پرداخت. او از اینكه نمونه‌هایی از گیاهان را می‎‌دید، خشنود بود و از گیاهان خودرویی چون شوكران تابستانی و گل گاوزبان و پیرگیاه آغاز می‎كرد، نمونه‌ی گیاهان را استادانه روی قفس پرندگان می‎گذارد و به هر ساقه‌ی علفی كه بر می‎خورد با خشنودی به خود می‎گفت: این هم یك گیاه دیگر. اين گياهان به مثابه‌ي ثروتي بي بديل موجب توسعه اقتصادي به ويژه در مناطق آزاد كشور هستند. وجود اين گياهان و استفاده از آنها در حوزه‌ي صنایع تبدیلی از اهميت خاصي برخوردار بوده به خصوص كه يكي از هدف‌های عمده‌ی قانون چگونگی اداره مناطق آزاد تجاری ـ صنعتی، تولید و صادرات كالاهای تبدیلی، تكمیلی و بسته‌بندی است. تحقق این هدف مهم دربرگیرنده‌ی سرمایه‎گذاری برای صادرات و حضور در بازارهای جهانی و منطقه‎ای با هدف دوري از خام فروشي است. صنایع تبدیلی، تکمیلی در بخش‎های کشاورزی که به فرآوری و عمل‌آوری نباتی و حیوانی (زراعی، باغی، شیلاتی، دام و طیور، جنگل و مرتع) می‎پردازند. دربرگیرنده تغییرهای فیزیکی، شیمیایی، نگهداری، بسته‌بندی و توزیع گياهان دارويي است. همچنین یکی از بهترین راهکارهای توسعه‌ی اقتصاد و ایجاد اشتغال در مناطق آزاد و جلوگیری از مهاجرت افراد بومی، چیزی نیست مگر تقويت محصولات کشاورزی، افزایش ارزش افزوده محصولات دارويي و توسعه اقتصادی و اجتماعی مناطق روستایی است كه تعداد این روستاها حدود 580 واحد بالغ مي‌شود. ازاین تعداد 277 روستا در ماكو، 111 روستا در اروند، 90 روستا در قشم، 28 روستا در انزلی، 1 روستا در چابهار، 1 روستا در كیش و 72 روستا در ارس مستقر هستند كه سازمان‌های مناطق با بسته‎های حمایتی و تشویقی ویژه نظیر تسهیلات ارزان قیمت می‌توانند اشتغال پایدار روستایی بهره‌برداران را مورد حمایت قرار دهند. توسعه‌ی صنایع تبدیلی و تکمیلی بخشی از فعالیت‎های کشاورزی است كه مشتمل بر بسترسازی برای افزایش درآمد روستاییان وحذف بیكاری درجامعه‌ی هدف مناطق آزاد است. این مسئله می‎تواند آسیب پذیری محصولات کشاورزی را کاهش دهد، ارزش افزوده آنها را زیاد کند و بهره وری از منابع را كه ناشی از افزایش كیفیت و كاهش قیمت تمام شده است، به خوبی افزایش دهد. به دلیل تنوع گونه‌های مختلف گیاهان دارویی در كشور فرصت‌های فراوانی برای سرمایه‌گذاری و تولید این محصولات وجود دارد. به‌ویژه آنكه سابقه‌ی طولانی طب سنتی در ایران و مقبول بودن مصرف گیاهان دارویی از سوی مردم برای رفع بیماری‌ها از ویژگی‎های مثبت برای افزایش تولید گیاهان دارویی محسوب می‎شود. بسیاری از گیاهان دارویی کم ‌آب‌بر هستند، ضمن اینکه اغلب این گیاهان در اراضی درجه دو و سطوح شیبدار قابل کشت بوده و به لحاظ اقتصادی كم هزینه‌اند. با توجه به قابلیت سازگاری گیاهان دارویی با شرایط محیطی، بسیاری از گیاهان دارویی در وضعیت نامساعد محیطی و خاکی نیز رشد می‎کنند.
نظر به اهمیت اشتغال روستایی و لزوم توجه به اكوسیستم كارآفرینی در مناطق آزاد كشور، افزایش بهره‎وری و ایجاد درآمد خلاقه‌ی محصولات تولیدی ناشی از صنایع تبدیلی و تکمیلی شایستگی فراوانی دارد. گیاهان دارویی شامل بخش‌هایی از گیاهان هستند که پس از خشکاندن، بدون ایجاد هرگونه تغییری در مغازه‌ها و عطاری‌ها به فروش می‎رسند. گیاهان دارویی مانند زیره، رازیانه، هل یا دارچین، گیاهانی هستند که برخی خواص درمانی آنها که عمدتاً بی‎ضرر یا کم ضرر هستند، به اثبات رسیده ‌است، اما داروهای گیاهی حاصل تبدیل برخی گیاهان به دارو، در کارخانه‌های داروسازی و طی فرآیندی خاص و استریل به عمل می‎آیند. گیاهان دارویی و داروهای گیاهی با هم تفاوت اساسی دارند. از این رو، عطاری‌ها تنها می‎توانند به فروش گیاهان دارویی بپردارند، گیاهانی که تعدادشان مشخص است و در سالیان دراز فواید و بی‌عارضه یا کم عارضه بودن‌شان به اثبات رسیده‌است. از حدود 2300 گونه‌ی گیاهی ایران كه در ردیف گیاهان دارویی و معطر قرار دارند، تعداد 450 گونه گیاهی، جزو گیاهان دارویی به‌شمار میروند و به فروش می‎رسند. اندام‎های گیاهان دارویی، حاوی ماده‌ی مؤثره‎ای است كه کمتر از يك درصد وزن خشک گیاه را تشکیل می‎دهند و به لحاظ اینكه دارای خواص دارویی اثربخشی بر موجودات زنده است، می‎توانند با توجه به پتانسیل خود در هریك از مناطق آزاد و استان‎های آنها، به منزله‌ی پایلوت اجرای طرح‎های اقتصادی و ایجاد كارخانجات و كارگاه‎های تولیدی دارویی قلمداد شوند و بخش خصوصی را به سرمایه‎‌گذاری ترغیب كنند.

واژگان كلیدی: گیاهان دارویی، صنایع تبدیلی، تكمیلی و بسته‌بندی، مناطق آزاد، تولید، صادرات و كارآفرینی.

**مقدمه

گیاهان دارویی هر کشور جزو ذخایر و منابع طبیعی آن کشور محسوب می‎شوند که می‎توانند پیشبرنده‌ی اقتصاد تولید باشند و چه مصرف آن و چه بازار سرمایه‌ی آن، برای افراد جامعه مهم تلقی می‌شود. این ذخائر طبیعی از جمله منابع پردرآمد درحوزه‌ی كارآفرینی و تأثیرگذار در بهبود فضای كسب و كار مناطق آزاد كشور به شمار می‎روند. به علاوه، جایگزین مناسبی نیز برای داروهای شیمیایی و بیولوژیک هستند. از جمله مزیت‌های کشت گیاهان دارویی نیاز کم به منابع آبی است و با توجه به كمبود آن در کشور می‌توان با یک نرخ رشد آرام و منطقی کشت گیاهان دارویی را دنبال كرد. از این رو، با توجه به مشكل کم‌آبی و افت سطح آب‌های زیرزمینی به دلیل کاهش بارندگی، ظرفیت‌های بسیار خوبی برای توسعه کشت گیاهان دارویی و تولید محصول گلخانه‌ای در مناطق گرم و خشک ایران وجود دارد. به طوری‌كه افزایش سطح زیرکشت و توسعه‌ی گیاهان دارویی علاوه بر صرفه جویی در آب به ‌طور متوسط در هر هکتار برای کشاورزان 150 میلیون ریال درآمدزایی دارد. ایران با تنوع اقلیمی فوق‌العاده‌ای که دارد، بهترین منطقه برای کشت گیاهان دارویی است. گیاهان دارویی به دليل کم آبخواه بودن نسبت به دیگر گیاهان و بازار فروش از لحاظ اقتصادی نسبت به سایر گونه‎های گیاهی مقرون ‌به ‌صرفه تر است، هرچند نباید گیاهان دارویی بدون کشت صنعتی را از طبیعت کشور جدا كرد. متأسفانه در این مدت، خیلی از گونه‌های گیاهی بر اثر همین کم‌توجهی‌ها و برداشت‌های بی‌رویه، حذف شده‌اند. این گیاهان باید مشخص شوند كه در کدام مناطق ایران کشت می‎شوند و عصاره‌ی آنها به‌شیوه‌ی علمی چگونه انجام می‌گیرد.
روشن است که مصرف بی‌رویه و بیش از حد نیاز هر نوع خوراکی اعم از گیاهی یا شیمیایی می‎تواند برای جسم انسان ضرر هم داشته باشد، ولی از آن جایی‌كه  گیاهان بخش اعظمی از طبیعت را تشکیل میدهند و از دیرباز تاکنون جهت مصرف خوراکی و درمان بیماری‎ها مورد توجه بوده‌اند، امروزه با وجود داروهای سنتزی، مصرف داروهای گیاهی به دلیل اینکه اثرات جانبی داروهای شیمیایی را ندارند، در ایران و سایر کشورهای اروپایی رو به افزایش است و باتوجه به روند روبه رشد گیاهان دارویی به عنوان مواد اولیه تولید دارو، فرآیند تولید، نیازمند تنظیم استانداردهایی برای کنترل کیفیت ورعایت دستورالعمل‎های بین‎المللی استاندارد می‎باشد.
گفتنی است که 10 درصد از داروهای مصرفی در جهان را گیاهان دارویی يا داروهای گیاهی تشکیل می‎دهند که این میزان با گذر زمان رو به افزایش است. همچنین گرایش افراد جامعه به مصرف داروها و طب گیاهی و استفاده از فرآورده‌های گیاهی طی سال‎های گذشته افزایش پیدا کرده است و شاید یکی از مهم‎ترین علل روی آوردن مردم به طب گیاهی عوارض بیشمار داروهای شیمیایی باشد. سازمان بهداشت جهانی معتقد است که در هزاره‌ی سوم علاوه بر کشورهای در حال توسعه استفاده از گیاهان دارویی و داروهای گیاهی و سنتی در کشورهای توسعه یافته نیز به شکل چشمگیری در حال افزایش می‌باشد. در ایران كه بهترین منطقه برای كشت گیاهان دارویی است، همچون سایر نقاط جهان تقاضا برای مصرف داخلی و صادرات گیاهان دارویی رو به گسترش است.
مقابله‌ی صحیح با عوارض طبیعی به‌ویژه خشکسالی با جایگزینی گونه‌های گیاهی مناسب، تأمین بذر و نهال به‌میزان کافی و گونه‌های مناسب برای کشت، آگاهی کشاورزان از مصوبه‌ها و تفاهم‌نامه‌های میان سازمان‎های مرتبط و همچنین اهرم‌های حمایتی در جهت کشت بهینه گیاهان دارویی، ترویج و اطلاع‌رسانی صحیح برای جلب نظر کشاورزان به کشت گیاهان دارویی با کیفیت مناسب باعث می‌شود تا حداقل در گونه‌های بومی، مانع از واردات گیاهان دارویی و ارزبری بیهوده از کشور شویم. مناطق آزاد از جمله مناطقی هستند كه می‎توانند بستر مناسبی برای تولید گیاهان دارویی و سازماندهی مراكز درمانی كشور باشند. زعفران و گل محمدی از گیاهان دارویی استراتژیک ایران در حوزه‌ی بین‎المللی است. زیره سبز، حنا، گشنیز، رازیانه، گل گاوزبان بعد از گل محمدی بیشترین سطح زیر کشت گیاهان دارویی را در کشور به خود اختصاص می‎دهند. در ایران سطح زیر کشت در سال 96 به میزان 189.346 هکتار و تولید به مقدار 203.479 تن و در سال 97 سطح زیر کشت به 203.479 هکتار و تولید به مقدار 233.800 تن بوده است. صادرات گیاهان دارویی کشور ایران در سال 1396 حدود 450 میلیون دلار و میزان واردات نیز حدود 150 میلیون دلار بوده است و در سال 1397 میزان صادرات گیاهان دارویی 570 میلیون دلار بود که نسبت به سال گذشته از رشد 120 میلیون دلاری برخوردار است. پتانسیل بالای تولید گیاهان دارویی در ایران در بین‎کشورهای مطرح تولید کننده و صادرکننده گیاهان دارویی و فرآورده‌های آن ایران بالا است، هرچند باید جایگاه واقعی خود را پیدا كند. هم اكنون در ايران تنها روی 170 نوع داروی گیاهی سرمایه‌گذاری شده است و در بقیه آنها یا گیاه اهلی نشده است یا اینکه هنوز وارد فرآیند توسعه وسیع نشده است. 53 شرکت در زمینه تولید و عرضه گیاهان دارویی در کشور فعالیت دارند. سهم کم گیاهان دارویی تنها به ضعف در تولید و صادرات آن خلاصه نمی‌شود. سهم مصرف گیاهان دارویی در ایران تنها 3 درصد از کل دارو‌های تجویز شده، یعنی 70 درصد کمتر از کشور‌های اروپایی است. تا کنون حدود 30 هزار گونه گیاهی در جهان شناخته شده که سهم ایران از این تعداد حدود 8 هزار گونه است البته کشور ایران به‌تنهایی از کل اروپا تنوع گیاهی بیشتری دارد. در حالی‌که گیاهان دارویی یک‌سوم داروهای مورد استفاده در جوامع انسانی را به خود اختصاص داده‌اند و سهم تجارت جهانی از محصولات گیاهی دارویی حدود 124 میلیارد دلار و سهم کشور از این میزان 570 میلیون دلار است که می‌توان گفت صرفاً كمتر از 0٫5 درصد از کل سهم تجارت جهانی در حوزه‌ي گیاهان دارویی مربوط به ایران است. در قانون برنامه ششم توسعه، اصلاح و احیای 9٫6 میلیون هکتار از رویشگاه‌های گیاهان مرتعی و دارویی و 100هزار هکتار کشت گیاهان دارویی پیش‌بینی شده است. هم اكنون در 195 هزار هکتار از اراضی کشور گیاهان دارویی کشت می‌شود که در پایان برنامه ششم توسعه، این میزان به 250 هزار هکتار افزایش خواهد یافت. به این ترتیب، میزان صادرات گیاهان دارویی در کشور به 1.5 میلیارد دلار در سال افزایش پیدا کند.
ایران دارای حدود 40 هزار هکتار سطح زیر کشت گیاهان دارویی است. سرانه مصرف گیاهان دارویی در ایران حدود یک کیلوگرم گیاه خشک است، یعنی در سال 83 هزار تن گیاه دارویی به ‌ارزش 124 میلیارد تومان در کشور مصرف می‌شود. در حالی‌که در اروپا این میزان تنها 900 گرم و در آمریکا 2500 گرم است. در سبد تولید دارو در کشورهای اروپایی سهم گیاهان دارویی حدود 71 درصد است. در ایران نیز بسیاری از گیاهان دارویی تولیدی به‌صورت خام صادر می‌شود و تکنولوژی فرآوری آنها‌ در داخل کشور محدود هستند. این خام فروشی باید با استفاده از تكنولوژی پیشرفته به فروش با ارزش افزوده‌ی بالا تبدیل شود. تعداد 304 واحد فعال در زمینه تولید دارو و فراورده‌های گیاهی در کشور وجود دارد که اشتغالی نزدیک به 13.400 نفر ایجاد کرده‌اند. همچنین واحدهای فعال در زمینه تولید دارو و فراورده‎های گیاهی در سه گروه کوچک، متوسط و بزرگ طبقه بندی شده‌ که 77 درصد از واحدهای تولید دارو و فراورده‌های گیاهی دارای پروانه بهره‌برداری از وزارت صنعت، معدن و تجارت،  کمتر از 50 نفر اشتغال دارند و در زمره بنگاه‌های کوچک طبقه‌بندی می‌شوند. بنگاه‌های متوسط 13 درصد و بنگاه‌های بزرگ نیز 10 درصد از کل واحدهای مربوطه تشکیل می‌دهند. استان البرز با 39 واحد، خراسان رضوی با 38 واحد و اصفهان با 33 واحد بیشترین تعداد واحد فعال در زمینه گیاهان دارویی را دارند. در این میان طرح‌های توسعه‌ای با پیشرفت بیش از 60 درصد در 11 واحد با پیش‌بینی اشتغال 347 نفر در حال اجرا است که بیشترین تعداد در استان البرز با 7 واحد و پیش بینی اشتغال 167 نفر است.  طرح‌های ایجاد شده با پیشرفت بیش از 60 درصد نیز در 17 واحد با پیش بینی اشتغال 2.621در حال اجرا است که بیشترین تعداد در استان البرز با 5 واحد و پیش بینی اشتغال 340 نفر و استان اردبیل با 4 واحد و پیش‌بینی اشتغال 1733 نفر در حال اجرا است. هم اكنون استان‌های ایلام،  چهارمحال و بختیاری،  کرمان،  کهگیلویه و بویراحمد و لرستان در اواویت تولید داروهای گیاهی هستند که علت انتخاب آنها وجود تنوع گیاهان دارویی و اشتغال بخش روستایی است. اين استان‌ها داراي ظرفيت فراواني براي توليد و رشد گياهان دارويي هستند. رییسي رئيس جمهوری در ادامه برنامه‌های سفرهاي استاني به لرستان در نشست تخصصی با کشاورزان و دامداران با اشاره به ظرفیت گیاهان دارویی درچهارمحال و بختیاری گفته است كه درآمد کشور از محل فروش گیاهان دارویی می‌تواند بیشتر از درآمد نفت باشد و یکی از مناطق مستعد کشور برای تحقق این برنامه استان چهارمحال و بختیاری است. او در مورد اهميت صنعت گیاهان دارویی اشاره كرد اگر در این صنعت سرمایه‌گذاری شود، ارزآوری آن از نفت هم بیشتر می‌شود. رئیسی در نشست تخصصی خود با کشاورزان و دامداران استان لرستان يادآورشد كه نیازمند راه‌اندازی صنایع تبدیلی هستیم تا از خام‌فروشی جلوگیری به عمل آيد. بايد گفت صادرات گیاهان دارویی می‌تواند ارزآوری زیادی برای کشور داشته باشد. به ويژه كه استان لرستان از ظرفیت‌های فراوانی برای رشد و توسعه مانند نعمت خاک حاصل خیز برخوردار است. او با تاکید بر حمایت از نوآوری‌ و کسب و کارهای نوین در حوزه کشاورزی به فعالیت موفق افراد درحوزه گیاهان دارویی اشاره كرد که توانسته‌اند برای بیش از 2 هزار نفر اشتغال‌زایی ايجاد کنند، به‌ويژه كه فعالیت در بخش‌هایی مانند گیاهان دارویی و صادرات این محصول می‌تواند ارزآوری زیادی برای کشور داشته باشد، به همين دليل، باید از فعالیت کارآفرینان و کشاورزان در این حوزه حمایت كرد. ضمن آنكه از ظرفیت اشتغالزایی فراوانی نیز برخوردار است. رئیس جمهور با تاکید بر رفع موانع رشد و توسعه کشاورزی استان لرستان، ایجاد صنایع تبدیلی را مهم ارزیابی کرد و در این باره گفته است: امروز در مناطق مختلف کشور از جمله لرستان نیازمند راه‌اندازی صنایع تبدیلی هستیم تا از خام‌فروشی جلوگیری کرده و ارزش افزوده زیادی برای کشاورزان تأمین شود و در این زمینه مسئولین مربوطه موظف هستند حمایت‌ها و پشتیبانی لازم را به عمل آورند. دولت قصد دارد از این کار به نوعی حمایت کند تا مکانیزه کردن مزارع از سوي کشاورزان، دامداران و کارآفرینان انجام شود. بهترین محل برای مصرف امکانات و ظرفیت‌های مالی کشور نيز اختصاص تسهیلات به بخش کشاورزی و دامداری است.

**جغرافیای‌اقتصادی گیاهان‌دارویی دركشور و استان‎های‌تابعه

در ایران 8000 گونه‌ی گیاهی وجود دارد کبه بين  2300 تا 2500 نوع آن جزو گیاهان معطر و دارویی به شمار می‎روند که از نظر تنوع گونه‌ها حداقل دو برابر قاره اروپا است. این گیاهان دارای خواص دارویی، عطری، ادویه‌اي و آرایشی ـ بهداشتی هستند. به علاوه 1728 گونه از این گیاهان به‌عنوان گیاهان بومی ایران به شمار مي‎روند كه منحصراً در سرزمین ایران رویش کرده و یک ظرفیت انحصاری در کشور محسوب می‌شود. صنعت گیاهان دارویی و معطر قلمروی فراتر از صنایع داروسازی در صنایع دیگری مانند رنگ سازی، طعم دهنده‌ها، آرایشی، بهداشتی، حشره‌کش‌ها و علف‌کش‌ها، عطر سازی، خوشبو کننده‎ها و صنایع غذایی كاربرد دارد. امروزه، همچنین استفاده از گیاهان دارویی و معطر به دلیل گرایش مجدد انسان به طبیعت و محصولات طبیعی، اثرات جانبی مواد سنتزی و کشف داروهای جدید از ترکیبات طبیعی که دارای ساختارهای پیچیده شیمیایی به سختی قابل سنتز یا بعضي غیرقابل سنتز هستند رشد بسیار بالایی یافته و این گرایش به محصولات طبیعی منجر به ایجاد بازار بزرگی برای این گیاهان طبیعی  شده است. سرزمین ایران کشوری ممتاز و با رتبه‌ی بالا از نظر غنای گیاهی و تنوع زیستی و دارای 11 اقلیم از 13 اقلیم شناخته شده جهانی است و یکی از بهترین خاستگاه‌ها برای رشد و تکثیر گیاهان دارویی است، ولی کمتر از یک درصد از کل سهم تجارت جهانی در حوزه گیاهان دارویی مربوط به ایران است. در واقع، بسیاری از گیاهان دارویی تولیدی به‌صورت خام صادر می‌شود و تکنولوژی فرآوری آنها در داخل کشور محدود هستند. ایرانیان از پیشگامان علم طب و گیاهان دارویی جهان بوده اند. ايران نيز از نظر تنوع زیستی جزء 8 کشور برتر دنیا در تولیدات گیاهی به حساب می‎آید به گونه‌ای که در زمینه‌ي ذخائر ژنتیکی گیاهی موطن اصلی برخی از ژرم پلاسم‎های گیاهی است که بیش از 4 برابر قاره اروپا بوده و به منزله‌ي یک مزیت منحصر به فرد در جهان به شمار می‎آید. تنوع اقلیمی ایران و به تبع آن پوشش متنوع گیاهی ظرفیت بسیار گستردهای را برای ورود ایران به عرصه‌ي تجارت بین‎المللی گیاهان دارویی و داروهای گیاهی فراهم کرده است. گیاهان دارویی، سرتاسر خواص و فایده هستند که یک یا برخی از اندام‌های آنها حاوی ماده‌ی مؤثره است. این ماده که کمتر از يك درصد وزن خشک گیاه را تشکیل می‎دهد و دارای خواص دارویی مؤثر بر موجودات زنده است، می‎توانند در مناطق آزاد فرصت‎های بیشماری برای تولید و صادرات بوجود آورند. از میان 8000 گونه گیاهی موجود که بين 2300  تا 2500 گونه آن جزو گیاهان معطر و دارویی هستند، تعداد 450 گونه آنها در عطاری‎های ایران به فروش می‎رسند و خاستگاه بسیاری از گونه‌های مهم از جمله گل محمدی، زعفران، باریجه، آنغوزه و شیرین بیان ایران است و بخش عمده‌ای از تولید جهانی این گونه‌ها در ایران انجام می‌گیرد. بر اساس تحقیقاتی که از طرف دانشگاه علوم پزشکی تهران در مورد شایع‌ترین گیاهان دارویی خریداری شده از عطاری‌ها در شهر تهران در سال 1387 انجام شده ‌است، شایع‌ترین گیاهان خریداری شده از عطاران به شرح زیر می‎باشند:
در فصل بهار به ترتیب، گل گاوزبان ایرانی، سنبل‌الطیب، خاکشیر، بنفشه.
در فصل تابستان به ترتیب: خاکشیر، کاسنی، شاه تره، تخم شربتی.
در فصل پاییز به ترتیب: آویشن، پنیرک، گل ختمی، بنفشه.
در فصل زمستان به ترتیب: دارچین، زنجبیل، چهارگل (ترکیبی از نیلوفر، پونه، گل ختمی، سپستان، پرسیاوشان، عناب و گل بنفشه) و آویشن. 
از گونه‌های گیاهی دارویی و معطر و آنهایی كه جزو گیاهان دارویی به‌شمار رفته و در عطاری‎های كشور به فروش می‎رسند، می‎توان به منزله‌ي فرصت تولید، صادرات و اشتغال در كشور و مناطق آزاد یاد كرد، هرچند در اثر دگرگونی‎های زیست‌محیطی بتدریج از تعداد این‌گونه‌های با ارزش دارویی کم می‎شود. در گذشته گیاهان دارویی از دامنه‌ی طبیعت چیده می‎شدند و اغلب خودرو بودند، اما امروزه با فرآیند صنعتی شدن، امکان تکیه به فلور طبیعی از بین‎رفته و شرایط رشد و کشت این گیاهان به شکل صنعتی فراهم شده ‌است. در سال‎های اخیر تعداد زیادی از گیاهان مورد استفاده در ایران کشت داده می‎شوند و برخی اقلام وارداتی هستند. مزایای ایجاد صنایع گلخانه‌ای گیاهان دارویی در مناطق آزاد  شامل افزایش فصل‌های كشت، افزایش تنوع محصولات تولیدی و به حداقل رساندن تهدیدهای خارجی علیه محصولات گلخانه‌ای است. ازاین‌رو، ظرفیت‌های بسیار خوبی برای توسعه کشت گیاهان دارویی و تولید محصول گلخانه‌ای در مناطق آزاد وجود دارد كه در اجرای طرح توسعه محصولات گیاهان دارویی و گلخانه‎ای کشاورزان باید مورد حمایت قرار گیرند، به‌ویژه كه این محصولات علاوه بر ایجاد اشتغال ، ارزش افزوده بالایی نیز دارند. همچنین برای توسعه و افزایش محصولات تولیدی علاوه بر آموزش کشاورزان، معرفی گونه‌های مقاوم و متناسب با شرایط اقلیمی مناطق باید در دستور کار سازمان‌های مناطق قرار گیرند.
در ایران صنف عطار و سقط فروش، زیرمجموعه‌ی وزارت صنعت، معدن و تجارت ایران به‌شمار می‎رود. طی چند سال اخیر به دلیل اقبال مردم به استفاده از ظرفیت‌های طب سنتی، عطاری‎ها در کشور رشد بسیاری کرده‌اند، هر چند بخش عمده‌ای از این عطاری‌ها مجوز فعالیت ندارند. از این رو، نبود آیین‌نامه و ضوابط در مورد کار عطاری‌ها را می‌توان مشکل اصلی این صنف در كشور دانست. اغلب گیاهان دارویی موجود در عطاری‌ها به صورت خشک شده است که تا رسیدن به دست مصرف‌کنندگان، زمان زیادی از جمع‌آوری آنها گذشته‌است. به همین دلیل، خواص درمانی این گیاهان به شدت کاهش یافته یا در اکثر موارد به کلی از بین‎رفته ‌می‌رود. پروانه‌ای که برای عطاری‌ها صادر می‎شود پروانه‌ی فروش گیاهان دارویی است و تعهد محضری از آنها گرفته می‎شود که دخالت در امور پزشکی نکنند و عطاری‎هایی که اقدام به فروش داروهای گیاهی می‎کنند، مرتکب تخلف می‎شوند. قابل ذكر است كه بعضی از کشورها مانند چین و ویتنام درمان‌های سنتی را در نظام بهداشت و درمان عمومی خود ادغام کرده‌اند.
بر اساس مقرارت جدیدی که از سال 2011 در اتحادیه‌ی اروپا وضع شده‌ است، تولیدکنندگان داروهای گیاهی در آینده باید ثابت کنند که محصولاتشان تحت استانداردهای بالا تهیه می‎شود و در عین حال میزان مصرف دارو هم باید به شکل واضح و مشخص روی بسته‌ی دارو نوشته شده باشد. مقررات جدید شامل محصولاتی مانند سرخار گل (اکینیسیا)، گل راعی (سنت جان ورت)، سنبل‌الطیب و گیاهان سنتی چینی و هندی می‎شود که مصرف گسترده‌ای دارند. پیشرفت‌های علمی و فناوری طی دو دهه اخیر، اهمیت و نقش سازنده‌ی گیاهان دارویی در تأمین نیازهای بشر به‌ویژه در حیطه‌ی دارو درمان را دو چندان ساخته است. محصولات جنگلی، مرتعی و گیاهان دارویی و صنعتی ایران به دلیل تنوع اقلیمی و دارا بودن 11 اقلیم از 13 اقلیم شناخته شده در جهان، توپوگرافی، قرار گرفتن در موقعیت جغرافیایی خاص و تنش‌های محیطی متفاوت از فلور غنی برخوردار بوده، به‎طوری که از حدود 8.000 .تا 8.425 نوع گیاهان موجود گفته شده 2400 گونه‌ي آن دارای مقالات تحقیقی در زمینهي دارویی، عطری، ادویه‎ای و آرایشی است و از این تعداد 1728 گونه به عنوان گیاهان بومی ایران معرفی شده اند كه از لحاظ نوع گونه و میزان ماده‎ی مؤثر بی‌نظیر است. 
گیاهان دارویی عمدتاَ به چهار دسته تقسیم و کشت می‎شوند که عبارتند از دارویی، سمی و خلط آور، زراعی و خوراکی. این گیاهان از هزاران سال قبل برای درمان بیماری‎های مختلف مورد استفاده قرار داشتند. امروزه نیز طب سنتی در بین‎بسیاری از افراد برای درمان بیماری‎ها از خواص گیاهان دارویی استفاده می‎کنند. برخی از گیاهان دارویی از دیگر گیاهان شناخته‌تر هستند که هم به صورت تازه و هم خشک شده در دسترس مردم قرار دارند. از داروهای گیاهی موجود حدود  3500  قلم (با توجه به اشکال دارویی) حدود 50 قلم وارد فهرست تعهدات بیمه شده است. همچنین هم اكنون استفاده از گیاهان دارویی و داروهای گیاهی در سبد مردم کمتر از 10 درصد  است که تا 25 درصد قابل افزایش است. ایران کشوری است با تنوع آب و هوایی بالا، این تنوع موجب شده تا غنای گیاهان ایران چشمگیر باشد، به طوری که حدود 1800 گونه، اندمیک یا انحصاری ایران هستند،  گیاهان اندمیک یا انحصاری، عناصر گیاهی با ارزش و ذخایر ژنتیکی گیاهی کشور محسوب می‎شوند و حفظ و حراست از آنها بسیار ضروری و مهم است.
با شناسایی گیاهان دارویی بومی و منحصر به فرد مناطق مختلف کشور، زمینه برای توسعه و احیای این محصولات فراهم می‎شود. دراين خصوص، بايد به دنبال توسعه و احیای باغ‌های گیاه‌شناسی و گیاهان دارویی بومی مناطق مختلف کشور بود. صیانت از این ذخایر ارزشمند زیستی در مناطق می‎تواند به رونق اقتصادی آنها کمک کند و سبب ایجاد کسب‌وکارهای بومی و پایدار در این مناطق شود. بر همین اساس با ايجاد واحد ستاد توسعه علوم و فناوری‌های گیاهان دارویی و طب سنتی در مناطق آزاد بايد به توسعه‌ي اين محصولات در كاربرد و توليد داروي مورد نياز كشور كمك كرد.

**مناطق آزاد، پایلوت اجرای طرح‎‌های تولیدی و صادرات گیاهان دارویی به خارج

پایلوت اجرای برخی از طرح‎ها، از اولویت‎هایی است كه حسن روحاني رئیس‌جمهور دولت دوازدهم برای مناطق آزاد تجاری ـ صنعتی برشمرده بود. تولید، صادرات و ساماندهی صنایع تبدیلی، تكمیلی و بسته‌بندی گیاهان دارویی از جمله طرح‎هایی هستند كه درمناطق آزاد دارای مزیت‎های رقابتی فراوانی است كه می‎تواند حلقه‎های مفقوده بین‎مراكز پژوهشی و درمانی و كارخانجات تولیدی دارویی را پوشش دهد. از این رو، توجه به احداث واحدهای تولیدی و صادراتی داروهای گیاهی با تكنولوژی‎های پیشرفته و مشاركت سرمایه‎گذاران داخلی و خارجی ‎به‌ویژه سرمایه‎گذاران كشورهایی كه  در آنها توجه به گیاهان دارویی از اهمیت ویژه‎ای برخوردار است، بسیار مهم بوده و می‎تواند زمینه‎های تولید و توزیع مشترك را بوجود آورد.

**گیاهان دارویی در جغرافیای اقتصادی مناطق آزاد 

کشت و توسعه‌ی گیاهان دارویی با مشارکت مردم در اراضی پیرامونی مناطق آزاد كشور یکی از طرح‌های اشتغال‌زا است که می‎تواند در اولویت طرح‌های اجرایی سازمان‎های مناطق آزاد با هدف توسعه صنایع تولیدی و ایجاد اشتغال قرار گیرد. به‌علاوه گیاهان دارویی و طب سنتی یکی از رشته‌های اقتصاد دانش بنیان و صنایع نوآور و فناور هستند که با تلفیق امتیازهای طبیعی و همچنین فکر و دانش علمی می‌توانند منجر به ارزش افزوده‌ی فراوان در اقتصاد مناطق آزاد شوند. جغرافیای هفت منطقه آزاد چابهار، كیش، قشم، ارس، ماكو، اروند و انزلی از پتانسیل فراوانی برای توسعه و ایجاد صنایع دارویی و بهداشتی برخوردارند. در این مناطق، توجه به صنعت گلخانه‌ای داروهای گیاهی از عمده اولویت‌های مشاركت بخش خصوصی داخلی و خارجی است. 

**منطقه آزاد چابهار و استان سیستان و بلوچستان 

از بین‎300 گونه گیاه دارویی که در سطح استان سیستان و بلوچستان وجود دارد، تعداد 190 گونه‌ی آن از لحاظ نیاز اکولوژیکی با کشور هند مشترک است که این نشان از دامنه‌ی‌ سازگاری بالای این گونه‌های با ارزش با شرایط محیطی مختلف دارند. استان سیستان و بلوچستان به دلیل مجاورت در دو ناحیه رویش ایران تورانی و خلیج عمانی دارای 1200 گونه گیاهی متعلق به 83 جنس و 35 خانواده و 300 گونه دارویی ـ صنعتی است. ناحیه‌ی رویشی ایرانی و تورانی سیستان و بلوچستان از شهرستان‌های زابل، زهک، هیرمند،‎هامون، نیمروز، زاهدان، خاش و بخشی از سراوان، سوران و مهرستان تشکیل شده که گونه‌های جنگلی شاخص آن شامل بنه، بادام کوهی، تاغ، گز، اسکنبیل و گونه‎های دیگری همچون زیتون وحشی، ارژن، انجیر، پده، سنجد و بادامک است. استان سیستان و بلوچستان، پس از استان کردستان رتبه‌ی دوم گونه‎های گیاهی را در کشور دارا است. از مشهورترین گیاهان دارویی این استان، می‎توان به پنیرباد، گز روغن، داز، درخت مسواک و مارموتک اشاره كرد. این گیاهان در 10 میلیون و 500 هکتار از مراتع استان و 1 میلیون و 200 هکتار دیگر استان پراکنش دارند. سرمایه‌گذاری روی گیاهان استان سیستان و بلوچستان از جمله پنیرباد هم اكنون می‎تواند از اولویت‌های ایجاد صنایع گلخانه‌ای دارویی برخوردار باشد.
مناطق شمالی حوزه‌ی سیستان و منطقه‌ی تفتان، خاش، سراوان، ایرانشهر و چابهار از مکان‌های مستعد توسعه کشت گیاهان دارویی می‎باشند. با توجه به پتانسیل بالای استان سیستان و بلوچستان در زمینه‌ی توسعه و کشت گیاهان دارویی و فرآوری آنها، تأسیس شرکت‎های دانش بنیان، نوآور و فناور در حوزه صنایع بسته بندی از اهمیت خاصی برخوردار است. گیاهان دارویی نسبت به گیاهان زراعی مصرف آب کمتری دارند و با مقدار کمی آب، ماده مؤثره‌ی بیشتری تولید می‎کنند. از این رو، سرمایه‎گذاری روی این گیاهان می‎تواند در اولویت قرار گیرد. ناحیه رویشی خلیجی و عمانی استان شامل شهرستان‌های چابهار، کنارک، سرباز، نیک‌شهر، ایرانشهر و دلگان از نظر پوشش گیاهی دارای تنوع و غنای بیشتری است. توسعه‌ی کشت بافت گیاهان دارویی از جمله پنیرباد که خاصیت ضد سرطانی دارد نیز بسیار مهم است. کهور ایرانی، کلیر، چگرد، پیر، توج، کنار، استبرق، کهور پاکستانی، داز، گز روغن، حرا، چش کنار و انار شیطان از مهم‎ترین گونه‌های جنگلی ناحیه خلیجی و عمانی استان به شمار می‎روند. از این رو، حل مسائل و مشکلات حوزه‌ی گیاهان دارویی از طریق تشکیل و توسعه شرکت‎های تولیدی ـ فناور و نوآور و فناور خصوصی و مردم نهاد در حوزه‌های تولید و فرآوری و بازاریابی گیاهان دارویی در منطقه آزاد چابهار بسیار حائز اهمیت است، ضمن آنكه مشاركت هندی‌ها در حوزه‌ی تولید گیاهان دارویی و دارو می‎تواند یكی از فرصت‌های مهم سرمایه‌گذاری در منطقه آزاد چابهار به شمار آید.

**مناطق آزاد كیش و قشم و استان هرمزگان

برخی از شهرها و استان‌های کشور به دلیل برخورداری از موقعیت جغرافیایی خاص، میزبان گونه‌های گیاهی مفید و گاهی هم نادر هستند که استان هرمزگان در این میان جایگاه بسیار مهمی دارد. در استان هرمزگان بیش از 800 گونه گیاهی وجود دارد. این گیاهان از قبیل درمنه، آویشن، گلزر، آنغوزه، بنه، اسفند، بادام، بومادران، کنار، کلپوره، زیره، کسور، هندوانه ابوجهل، ترشک، پونه، لوئی، پیچک صحرائی، ناگرد، مغیر، مورخوش، مورتلخ، ریش بز، پرسیاوش، ارس، چوبک، خارشتر، ریواس، سرخس، سیاه تخمه، صبرزرد، کهورک، مورد، خرزهره، کازروخ، بادام وندلبوئی، سپستان، انجیر معابد، درمان عقرب، چریش، گردو، شیرین بیان، کاسنی، کرچک از جمله‌ی این گیاهان هستند. محصولات فرعی که از این گیاهان بدست می‎آیند عبارت است از برگ و سر شاخه درمنه، برگ وگل آویشن، برگ گلزر، صمغ آنغوزه، سقز و میوه و گال بنه، دانه اسفند، بادام اسکوپاریا (الوک) و زدو، میوه بومادران، برگ ومیوه کنار، میوه کلپوره، دانه زیره، میوه کسور، هندوانه ابوجهل (میوه)، برگ ترشک، برگ وسر شاخه‌ی پونه، میوه لوئی، برگ پیچک صحرائی، ریشه ناگرد، پوست و برگ مغیر، برگ وسرشاخه مور خوش، برگ و سر شاخه مور تلخ، شاخه ریش بز، برگ پر سیاوش، میوه ارس، ریشه چوبک، اجزاء گیاه خار شتر، ساقه ریواس، ریزوم سرخس، دانه سیاه تخمه، عصاره صبرزرد، میوه و ریشه کهورک، برگ مورد، ساقه گیش، دانه گز روغنی، میوه وندلبو، میوه سپستان، ریشه هوائی و انجیر معابد، برگ درمان عقرب، میوه چیریش، میوه گردو و قسمت سبز روی میوه چوبی، ریشه شیرین بیان، برگ و سرشاخه کاسنی، میوه و دانه کرچک که تعداد این محصولات به 49 رقم بالغ می‎شود. این محصولات، استفاده‌ی‌خوراکی، داروئی، بهداشتی ـ آرایشی و صنعتی دارند.
مسئله مهم و اساسی که در خصوص گیاهان مولد محصولات فرعی قابل ذکر است پراکندگی آنها در سطح وسیع استان هرمزگان است، فقط بادام‌زارها، بنه‌زارها، آویشن‌زارها، آنغوزه زارها و اجتماع درختان کنار و ارس در بعضی نواحی استان در برخی نواحی استان گرفتار پراکندگی و تفرق هستند. رویش‌گاه‌های آویشن استان هرمزگان در شهرهای رودان (مراتع مغندر و باده افشان و کلاتو جنگان) و میناب (منطقه بشاگرد) و حاجی آباد (مراتع مازگرد و احمد آباد و جغ و غیره) و بندرعباس (کوه نیان) وغیره می‎باشند و در سایر مناطق، به شکل محدود نیز به چشم می‎خورند. محصول بعدی استان كه قابل يادآوري است آنغوزه می‎باشد. در شهرستان‌های حاجی آباد و بستک، رویشگاه‌هایی از آنغوزه وجود دارد. این رویش‌گاهها در کوه‌های سرگز احمدی، لاور و زنگارد، نخل خین، پردی و لاور نیستان واقع هستند. رویش گیاه از ارتفاع 1100 متر شروع شده و تا 1800 متری ادامه می‎یابد. برداشت صمغ آنغوزه که از ریشه‌ی گیاه صورت می‎گیرد یک کار سخت و فنی است كه به صورت خام جمع آوری شده و برای درمان آسم، برونشیت، سرماخوردگی و آنفلوآنزای اطفال بسیار مناسب بوده و به واسطه‌ی خواص ضد میکروبی، برای کاهش برونشیت (التهاب در شُش) و سرفه مفید است.
محصول فرعی دیگر زیره است که در مناطق کوه گنو، ارتفاعات فین، گنج و رودبار بستک و غیره دارای رویش‌گاه‌هایی در استان هرمزگان  است. بوته‌ی زیره، ظریف و حساس بوده، به طوری‌كه در برابر عوامل نامطلوب محیطی به سرعت تحت تأثیر قرار می‎گیرد. میوه بادام اسکوپاریا (الوک) یکی دیگر و شاید مهم‎ترین محصول استان هرمزگان در زمینه‌ی محصولات فرعی است. بادام در ارتفاعات شهرستان‌های بندرعباس، بستک، حاجی‌آباد وجود دارد. محل رویش‌گاه‌های این گیاه باارزش در کوه‌های گنو، نیان، پردی و بیشتر ارتفاعات شهرستان بستک، کوه‌شاه شمالی وجنوبی قرار دارد. درخت با ارزش دیگری که در استان هرمزگان  وجود دارد و قسمت‎های مختلف آن جزو محصولات فرعی بوده و از همه مهم‌تر میوه‌ی آن بوده، درخت كنار است. درخت کنار بیش‌تر در رویش‌گاه‌های خلیج عمان وجود دارد كه تا ارتفاع حدود 1000 متر ازسطح دریا نیز ادامه می‎یابد. برگ و پوست ومیوه‌ی آن دارای خواصی است که باعث شده درخت کنار جزو گونه‎های مولد محصولات فرعی قرارگیرد. پوست وبرگ آن دارای خاصیت دارویی و صنعتی است و از میوه‌ی آن استفاده خوراکی می‎شود. گیاهان دیگر استان که مولد محصولات فرعی هستند، درختان بنه و کسور می‎باشند. بهترین بنه‌زار استان در منطقه‌ی حسن آباد بویه قرار دارد. بنه و کسور در جنگل‌های کوهستانی استان قرار داشته و بیشتر در شهرستان‌های حاجی آباد، بندرعباس، بستک وغیره پراکنده‎اند. البته از بنه سقز هم قابل استحصال است. از میوه بنه گذشته از استفاده خوراکی و روغن‌کشی در صنایع آرایشی هم استفاده می‎شود.

**گیاهان دارویی جزیره كیش

ساکنان جزیره‎ی کیش به دلیل اقلیم آب و هوایی (گرم و شرجی) و دوره‎ی نسبتاً طولانی گرما در معرض ناراحتی‎های تنفسی هستند و همچنین به دلیل املاحی نبودن آب جزیره، ساکنین آن را ناراحتی‎های روده‎ای و کلیوی تهدید می‎کند، به خصوص آن‌که بسیاری از مردم در این جزیره بومی نیستند و از آب و هوا‎های مختلف و اقلیم‎های متفاوت در این جزیره ساکن شده‌اند. باز این رو، ارگانیسم جسمی بسیاری از ساکنین نیاز به مراقبت دائمی دارد. از طرف دیگر، درمان بسیاری از امراض در گیاهان و علف‌های هر منطقه نهفته و ضروری است که بررسی گیاهان منطقه و کشف خواص درمانی آنها، حفظ و تکثیر گیاهان دارویی این جزیره در زنجیره‌ی ارزش تولید مورد توجه قرار گیرد.
گیاهانی مانند پنیرک، ترشک، آویشن گرمسیری، سمسول، پنجه گربه، ریش بز از جمله گیاهانی هستند که در جزیره‌ی کیش رشد می‎کنند. آویشن که در کیش رشد می‎کند، به هضم غذا کمک می‎کند، شربت آن سوءهاضمه را از بین‎می‎برد و مصرف آن برای کسانی که بسیار کم اشتها هستند به میل غذا داشتن می‌كشاند. مردم کیش از جوشانده‌ی گیاه شاه‌پسند براى درد گلو و ورم مخاط دهان استفاده می‎کنند. دم کرده‌ی آن درد کمر و سردرد را تسکین مى دهد و براى کبد و درد آن مفید است.
گوراگو از جمله گیاهان دارویی جزیره کیش است که بومیان کیش به آن گسد می‎گویند و از آن برای درمان کمردرد استفاده می‎کنند. به این ترتیب که تمام قسمت‌های گیاه را پس از شستن، کوبیده و به صورت ضماد در می‎آورند. کمر را پيش از اين گرم می‎کنند وضماد حاصله را روی قسمتی که درد می‎کند قرار داده و محکم می‌بندند.
بومیان کیش برگ‌های ورث را می‎کوبند و شیره موجود در آن را می‎گیرند و غواصان شب قبل از رفتن به دریا به دست‌های خود می‎مالند تا پوست دست حالت غلیظ و ضخیم پیدا کند. این شیره به دست حالتی چرب مانند می‎دهد تا در آب دریا آسیب نبیند. حدود 52 گونه‌ی گیاه دارویی در سطح جزیره کیش شناسایی شده است که از این 52 گونه گیاه، حدود20 گونه گیاه درختی، 22 گونه بوته‎ای و10 گونه گیاه علفی هستند و بومیان کیش از زمان‌های گذشته از این گیاهان برای درمان دردهای مختلف استفاده می‎کرده‎اند.
رشد و توسعه‌ی کاشت و استفاده از گیاهان دارویی در کیش می‎تواند برای تعداد زیادی از مردم ایجاد اشتغال کند. استفاده از گیاهان دارویی نسبت به داروهای شیمیایی عوارض بسیار کمتری دارد و با استقبال سرمایه‎گذاران بخش خصوصی، زمینه تولید، فرآوری و صادرات این گیاهان فراهم خواهد شد.

**گیاهان دارویی در منطقه آزاد قشم

پوشش گیاهی قشم را گیاهانی از قبیل درختان كنار (سدر)، كرت، كهور، سمر، گز، سلم، کرما، هیوی و آرو تشكیل می‎دهد. افزون بر این از جنگل‌های زیبا و منحصر به فرد حرا (مانكرو) نیز باید به منزله‌ی یكی از جاذبه‎های گردشگری جزیره قشم نام برد كه از آن به صورت بزرگترین جزیره‌ی غیر مستقل جهان یاد شده است. درخت حرا كه گونه‎ای رو به انقراض از نباتات جهان است، جنگلی زیبا و دیدنی به وسعت 200 كیلومتر مربع را در آب ساحلی شمال غربی جزیره قشم تشكیل می‎دهد ودر عین حال یكی از غنی‎ترین زیستگاه‌های پرندگان مختلف و گونه‎های با ارزش و كمیاب جهان است. این جنگل هم اكنون یك منطقه حفاظت شده‌ی بین‎المللی به شماره می‌رود كه در سواحل جنوبی ایران، مهد انواع گوناگون آبزیان، پرندگان و دوزیستان است. جنگل‌های حرای خلیج نای بند گسترده‌ترین نواحی پراکنش این اجتماعات درختی کمیاب با وسعت 390 هکتار، آخرین مجموعه انبوه و وسیع این درختان ساحلی در جنوب غربی آسیا محسوب می‌شود. جنگل‌های حرای عسلویه بوشهر به عنوان ذخیره‌گاه بیوسفری ساحلی آب‌های جنوب کشور در پارک ملی دریایی نای‌بند یکی از مناطق حساس ساحلی به‌شمار می‌آید که در اکوسیستم خود گیاهان شور پسند دریایی، جانداران کف زی و پرندگان مهاجر اقیانوسی را پناه داده‌است. 
علاوه بر گیاهان یادشده، گیاهان دارویی مثل سرمه، پنیرك، ترشك، بارهنگ، المیوس، تخم شربتی، شكرشك، آویشن، كانس، خرك و زیره سیاه را می‎توان نام برد كه از پتانسیل‎های منطقه آزاد قشم برای جذب سرمایه‎گذار خصوصی و احداث كارخانجات تولید دارویی به شمار می‎روند. این گیاهان از زمینه‌های مهم احداث صنایع گلخانه‌ای در منطقه آزاد قشم هستند كه مانند گلخانه‎های پرورش سبزی در كیش امكان بازاریابی مناسب و تنظیم برتامه كشت مطابق با نیاز بازار را فراهم می‌كند. به علاوه، می‎توان با مدیریت خاک و آب و هوا، در روش گلخانه‌ای محصولاتی سالم با کمترین آفت تولید کرد.

**منطقه آزاد ارس و استان آذربایجان شرقی 

استان آذربایجان شرقی با دارا بودن 450 گونه‌ی گیاه دارویی از استان‎های ویژه‌ی کشور در زمینه‌ی تولید گیاهان دارویی است و شاید دلیل آن را بتوان آب و هوای ویژه این منطقه و از سوی دیگر، کوهستانی بودن و مجاورت آن با رود ارس دانست. هر شهرستان و منطقه در این استان را می‎توان محل رویش گیاهانی از نوع خاص همچون بابونه، مرزه، پونه، آویشن، کاکوتی، مریم گلی، خار مریم و صدها نوع گیاه دیگری دانست که مشابه‌ی آنها در نقاط بسیار کمی از کشور دیده می‎شود، حتی برخی از آن‎ها منحصر به این استان است. گیاهانی همچون علف چای، علف مار، مریم گلی، گل انگشتانه، پولک، بابونه، مرزه، پونه، آویشن، کاکوتی، خار مریم از گیاهان کمیاب و نایابی هستند که در این استان یافت می‎شوند. از سوی دیگر، برخی گونه‎های درختی و درختچه‎ای همچون نسترن وحشی، تمشک، بادام تلخ، سنجد تلخ و زغال اخته از دیگر انواع کمیاب این گیاهان است که در استان می‎توان نمونه‎هایی از آن‎ها را یافت. همچنین، زعفران از دیگر گیاهان دارویی به حساب می‎آید که می‎تواند ارزآوری خوبی هم داشته باشد. هم اكنون صادرات زعفران 500  میلیون دلار ارزآوری برای کشور دارد که در صورت استفاده از شیوه‌ی جدید فرآوری زعفران می‎توان حداقل به یک میلیارد دلار دست یافت. هم اکنون در شهرستان‎های آذرشهر، اسکو، اهر، بناب، تبریز، شبستر، عجب شیر، مرند، ملکان، میانه و ورزقان شاهد کشت این محصول هستیم. استان آذربایجان شرقی 25 درصد از انواع گونه‎های گیاهان دارویی کشور را در خود جای داده است كه می‎توانند بیش از این در صنعت گیاهان دارویی فعال باشند.

**گیاهان دارویی در منطقه آزاد ارس

در منطقه آزاد ارس، گیاهان زعفران، ماریتیغال، بابونه معمولی، مریم گلی، سداب, گشنیز، شاهدانه، گلرنگ و بومادران، گل گاوزبان، رازیانه، شوید، مرزنگوش، رازیانه و خردل سیاه دارای اولویت بوده و علاوه بر آن، کشت دارای ارزش افزوده بالاتری داشته و از لحاظ مسائل ترویجی نیز کشت آنها به سهولت قابل دسترسی است. پتانسیل‎های موجود در این منطقه می‎تواند صنایع تبدیلی، تكمیلی و بسته بندی را برای كشت و استحصال گیاهان دارویی تقویت كرده و بخش خصوصی را برای سرمایه‎گذاری جذب كند. ایجاد صنایع دارویی گلخانه‌ای از زمینه‌های مهم تولید دارو در منطقه آزاد ارس به شمار می‎رود. به‌ویژه كه امروز یک گلخانه 80 هکتاری در منطقه آزاد ارس با سیستم هیدروپونیک ایجاد  شده كه یکی از بزرگترین طرح گلخانه‌ای در منطقه خاورمیانه بوده و  می‌تواند موجب اشتغال‌زایی شده و نقش بسیار زیادی در صادرات داشته باشد. این گلخانه، گلخانه‌ای است که اکثر محصولات آن صادراتی خواهد بود. همچنین می‌تواند به گونه‌ای باشد که در طول سال همواره  هم برای مصرف داخلی و هم برای صادرات محصول داشته باشد. احداث این تجربه‌ی گلخانه‌ای در زمینه‌ی تولید داروهای گیاهی نیز می‎تواند از پتانسیل‌های منطقه آزاد ارس به شمار رود. از اين رو، توسعه کشاورزی، تقويت صنايع تبدیلی و بسته بندی. با توانمندسازی حوزه گياهان دارويي بسيار اهميت دارد.

**منطقه آزاد ماكو و استان آذربایجان غربی 

استان آذربایجان غربی به سبب برخورداری از جغرافیای اقتصادی مناسب و تنوع آب و هوایی و بارش‎های فراوان به ویترینی از انواع گیاهان دارویی و منابع طب سنتی تبدیل شده است. این استان که یکی از مهم‎ترین رویش‌گاه‎های گیاهان دارویی کشور است، از نظر تنوع گیاهان دارویی رتبه اول کشور را به خود اختصاص داده است. استان آذربایجان غربی دارای 2 میلیون و 500  هزار هکتار مرتع و 101 هزار هکتار جنگل و بقیه عرصه کشاورزی و کوهپایه‌ای است. از این‌رو، ظرفیت مناسبی برای کشت و پرورش گیاهان دارویی دارد. دراستان آذربایجان غربی به سبب وضع آب و هوایی سال‎های اخیر و استفاده بی‎رویه از منابع طبیعی و همچنین روش‎های غیر اصولی در برداشت، گیاهان دارویی را در معرض تهدید قرار داده است كه باید در جهت بهره‎برداری اقتصادی مورد توجه قرارگیرد. در حدود 800  هکتار از اراضی استان آزذربایجان غربی زیر کشت گیاهان دارویی قرار دارند، هرچند بیش از 90 درصد این گیاهان دارویی در عرصه‎های طبیعی به صورت خودرو می‎رویند. تعداد بیش از 1200 گونه گیاهان طبیعی در استان شناسایی شده است كه از این تعداد هم بیش از 446 گونه گیاه دارویی در آذربایجان غربی می‎روید که برخی از آن‌ها از جمله معروفترین این گیاهان دارویی هستند: چوبان کبریتی، بادرنجبویه، شب بو، ختمی ،آجی بیان و شیرین بیان، ثعلب، مرزه، اسپناخ، ایت بورنی، داغ قارپیزی، مندی، داغ سقزی، یمیشان، چریش، غازایاغی، قره یونجا، یارپیز، دوه دابانی، اوشقون، بید مشک، بادرشبو، بزوشه، بوغاز قووران، کهلی اوتی، بولاغ اوتی، اوغلان اوتی و یارپیز با نام‎های متنوع بومی از آن جمله‌اند. گیاهان دارویی که عمدتاً در دشت‎ها، ارتفاعات، کوهپایه‎ها، حاشیه رودها و دره‎ها می‎رویند، در طب سنتی برای درمان فشارخون، سرفه، بیماری‎های گوارشی، بیماری‎های قلبی، سرما خوردگی، تسکین اعصاب، رفع نفخ معده، بیماری‎های پوستی و قندخون کاربرد دارند.
قسمت‎های مختلف این گیاهان از جمله ساقه، ریشه، میوه، پیازچه، برگ، دانه، برگ‎های تازه، غده زیرزمینی، اندام‎های هوایی و سرشاخه‎ها نیز به مصرف می‎رسند و کاربردهای درمانی مختلفی دارند. بیشتر گونه‎های گیاهان دارویی آذربایجان غربی اسانس دار هستند که در این جهت آموزش روش‎های نوین گیاه درمانی لازم است تا آسیب‎های ناشی از مصرف بی‎رویه گیاهان دارویی به حداقل برسد. ضمن آنكه فعالان در عرصه فروش داروهای گیاهی نیز باید به این نكته توجه داشته باشند.
در این میان با توجه به مطالعات کارشناسی در زمینه‌ی ارزش اقتصادی کشت و برداشت گیاهان دارویی و به منظور استفاده‌ی بهینه از این گیاهان و با برنامه‎ریزی کارآمد برای استفاده مناسب از منابع طبیعی، باید در پیکره‌های اقتصادی تولید گیاهان دارویی، گامی محکم و استوار برداشت تا با توسعه آن بتوان روال رشد اقتصاد کشاورزی استان آذربایجان غربی را از طریق فرصت منطقه آزاد ماكو به سرانجام مناسب رساند. جدای از فواید پزشکی و درمانی این گیاهان، کارآفرینی و اشتغال‌زایی مهم‎ترین جنبه‌ی مورد توجه کشت و پرورش گیاهان دارویی است، زیرا از کشت این گیاهان تا فرآوری و تبدیل آنها به داروهای گیاهی زمینه مساعدی برای ایجاد فرصت‎های شغلی فراهم می‎شود. با توجه به وفور گیاهان دارویی در استان آذربایجان غربی، سرمایه‎گذاری در این عرصه باید از اولویت‎های مهم منطقه آزاد ماكو قرار گیرد، چون  میزان سودآوری یک هکتار از گیاهان دارویی در منطقه حدود 150 میلیون ریال است که این میزان 20 برابر سودآوریِ محصولات کشاورزی همچون گندم می‎باشد.
با وجود قابلیت‎های موجود در زمینه‌ی گیاهان دارویی، این بخش استان دچار مشکلاتی است. برداشت غیر اصولی و غیر علمی از طبیعت، بزرگترین خطری است که گیاهان دارویی موجود در آذربایجان غربی را تهدید می‎کند و خطر انقراض در کمین گونه‎های مختلف این گیاهان قرار دارد. به علاوه، تغییـرات آب و هوایی و مهم‎تر از آن برداشت بی‎رویه و غیر اصولی، سبب انقراض گیاهان دارویی استان می‎شود.تولید صنعتی گیاهان دارویی و فرآوری آن‎ها که هم اکنون به صورت بسیار پایین و در حد اسانس و عرق گیری به شیوه‌ی سنتی انجام می‎گیرد از دیگر ضرورت‎های این بخش به منظور جلوگیری از انقراض برخی گونه‌های گیاهی است. گیاهان دارویی همچون مریم گلی و کماذریون به علت اینکه رویش‌گاه آن‎ها خاص می‎باشد و گونه‎‌های مهم دیگری همچون ثعلب به سبب کم بودن فرصت تولید مثل در معرض تهدید قرار دارند و برداشت بی‎رویه، این تهدید را دو چندان می‎کند. بی‎دقتی در جمع آوری و نحوه‌ی جمع آوری، آلوده شدن گیاهان دارویی در انبار‎ها، فقدان تخصص در افراد جمع آوری کننده و عدم استفاده‌ی صحیح از این گیاهان و نا آشنایی با خواص کامل این گیاهان موجب شده تا گیاهان دارویی استان با تهدید جدی روبه‌رو شوند. از سوی دیگر، نزدیک به 250 گونه‌ گیاهی در مناطق کوهستانی رشد می‎کنند و به‎طور طبیعی تعدادی از گیاهان دارویی کوهی، همچون آویشن، پیاز کوهی، ثعلب، موسیر، انواع مریم گلی، انواع مریم نخودی و جعفری کوهی در معرض انقراض قرار دارند. در این میان باید توجه داشت که گونه‎های گیاهی قبل از اینکه به عنوان دارو مطرح شوند به عنوان خوراکی مورد توجه بوده‎اند که این موضوع سبب شده تا فشار مضاعفی برای برداشت گیاهان به طبیعت استان وارد شود.
براساس مطالعات انجام شده از حدود 460 گونه گیاهی دارویی شناسایی شده در استان آذربایجان غربی، تعداد 83 مورد مصرف تغذیه‎ای دارد که 43 گونه از آن، سبزی‎های بهاری است. برای جلوگیری از انقراض برخی گونه‎ها گیاهی در استان، فرآوری و تولید صنعتی گیاهان دارویی از دیگر ضرورت‎های این بخش است. یکی از راهکارهای اساسی مقابله با خطر انقراض گیاهان دارویی، بومی سازی این گیاهان در منطقه آزاد ماكو است. هم اکنون حدود سه گونه از گیاهان دارویی از جمله آویشن، بابونه و گل پر بر اساس شرایط مختلف کشت در این استان بومی‌سازی شده‌اند.

**استان خوزستان و منطقه آزاد اروند

از تعداد بیش از 950 گونه گیاهی فهرست شده در استان خوزستان حدود 225 گونه گیاهی در كتاب‌های موجود و عطاری‌های استان به نام گیاهان دارویی معرفی شده‎اند. خانواده‎های گیاهی نعناعیان (Labiatae)، مینا (Compositae)، پروانه آسا (Papilionaceae) و چتریان (Umbelliferae) دارای بیشترین تعداد گیاه دارویی در خوزستان هستند. 
از مجموعه‌ی گیاهان جمع آوری شده، گروه گیاهان اسانس دار و معطر در استان خوزستان قابل توجه و تعدادی قابل توصیه برای توسعه‌ی كشت صنعتی می‎باشند. از مهم‎ترین گیاهان دارویی کشت شده در استان می‎توان به نعنا فلفلی، شوید، بابونه، گل گاوزبان، رز ماری، به گیسو، همیشه بهار و آلوئه‌ورا اشاره كرد. همچنین شهرستان‌های عمده‌ی تولید این گیاهان دزفول، صیدون، اندیمشک، باغملک، ایذه، گتوند، باوی، رامهرمز، شوش و بهبهان می‌‎باشند. میانگین برداشت گیاهان دارویی از هر هکتار 7 هزار و 459 کیلوگرم است که برای مصرف داخلی به سایر استان‌ها از جمله بازار گیاهان دارویی اصفهان فرستاده می‎شود. در برنامه‌ی پنجم توسعه 482 هکتار برای سطح زیر کشت گیاهان دارویی پیش‌بینی شده بود. این مقدار تا پایان برنامه‌ی ششم توسعه باید به 360 هزار هكتار برسد. سطح زیر كشت گیاهان دارویی و اسانس دار تا سال 1404 باید به 500 هزار هكتار برسد.    
گیاهانی که خواص دارویی دارند، غالبا از انواع علف‎ها و گیاهان معطر هستند که ماده‌ی مؤثر هرگیاه دارویی در قسمت‎های مختلف آن از جمله ریشه، ساقه، برگ، گل و میوه وجود دارد و همچنین بسته به نوع گیاه، رقم، شرایط پرورش، سن گیاه و نوع خاک آنها متفاوت است.
با توجه به ظرفیت‎ها و استعداد‎های بالقوه و تنوع اقلیمی مناطق مختلف در استان خوزستان برای پرورش گیاهان دارویی مناسب، در استان‌های خوزستان، اصفهان، لرستان، فارس، چهارمحال و بختیاری شرکت‎هایی با هدف فرهنگ سازی، آموزش و ترویج و نظارت بر کشت زعفران و گیاهان دارویی ایجاد شده‌اند. برای حفظ ذخایر ژنتیكی و گونه‎‌های گیاهی در حال انقراض، برداشت و بهره‎‌برداری از محصولاتی مانند پیاز گل نرگس، موسیر، پوست درخت محلب، سقز، ریشه شیرین‌بیان، بیلهر، میوه بنه و بلوط، كلیه بذور، ریشه و پوست درختان و درختچه‌‎های جنگلی از سطح منابع طبیعی استان ممنوع است. بادام تلخ جزو گیاهان دارویی است كه برداشت آن ممنوع است و در سطح منابع ملی استان، بالغ بر 40 تا 50 هكتار بادام تلخ كشت می‎شود و جزو گیاهان دارویی بسیار با اهمیت است كه متأسفانه قبل از اینكه از طریق مراكز رسمی به بهره‌‎برداری برسد، از سوی افراد غیر مسئول برداشت می‎شوند. همچنین گونه‎‌هایی به دلیل برداشت بی‌رویه گونه‎‌های آنها نابود شده‌‎اند، از جمله كرفس كه در منطقه دهدز از توابع شهرستان ایذه رشد می‎كند و قارچ‎‌هایی كه در كوه قارون ایذه رشد می‎‌كردند. لازم به يادآوري است كه برداشت و قاچاق گونه‎‌های گیاهی كمیاب استان، درآمد بسیار زیادی را برای بهره‌برداران در بر دارند و این گونه گیاهی در بازار و كشورهای دیگر فروخته می‎شود.
نمونه گیاهی دیگری كه در استان خوزستان به دلیل بهره وری زیاد رو به نابودی است درختچه‌ی محلت است كه میوه‎‌های معطر تولید می‎كند و بهره‌وران و افراد غیر مسئول به‌‎طور غیرقانونی این میوه‎‌های را برداشت می‎كنند و به كشورهای حوزه خلیج فارس قاچاق می‎كنند.گیاه دیگری به نام مرزه در منطقه الوارگرمسیری استان خوزستان می‎روید كه به‌‎طور غیرقانونی و بی‎رویه برداشت می‎شود و به استان‌های دیگر از جمله لرستان قاچاق می‎شود. هم اكنون اطراف گونه‎‌های گیاهی‌ به نام مورت معطر که به دلیل برداشت بی‎رویه در حال نابودی است، حصاركشی شده است.

**استان گیلان و منطقه آزاد انزلی

 گیلان به نام یکی از قطب‌های دارویی کشور مطرح است، و 1822 گونه گیاهی در استان شناخته شده است. 450 گونه گیاهان دارویی در گیلان شناسایی شده و دو گیاه دارویی در قالب گونه‌ی زراعی در استان گیلان کشت می‎شود. استان با کشت 700 هکتار گل‌گاوزبان رتبه نخست کشت این محصول را در کشور دارا است. گیاهان دارویی به صورت فله‌ای از گیلان خارج می‎شود و اگر بتوان صنایع عصاره‌گیری را در استان تعریف کرد، می‎توان بازار آن را بوجود آورد. در مدت دو سال گذشته سالانه 20 تن پیاز زعفران در استان کشت شده كه کشت زعفران سبب رضایت‌مندی کشاورزان می‎شود. زغفران در 13 هکتار از زمین‌های کوچک استان گیلان کشت می‎شود. با تقویت گونه‌های گیاهی زراعی موجود در استان می‎توان صنایع جانبی را راه‌اندازی كرد. اقلیم آب و هوایی استان موجب شده تا گیلان بهترین مکان برای پرورش استویا باشد. در منطقه گیلان، دم‌نوش یا جوشانده به نوشیدنی‎هایی اطلاق می‎شود که معمولاً از دم کردن گیاهان مختلف به دست می‎آیند. این گیاهان معمولاً خاصیت دارویی نیز دارند و بخشی از داروهای طب سنتی و توصیه‌های دارویی را تشکیل می‎دهند. دم‌نوش نوعی نوشیدنی است که در آن جزیی از گل، برگ، ساقه، ریشه، دانه، پوستِ میوه یا اجزای دیگر گیاهان دارویی که قابل حل در آب است، به صورت خشک یا تازه مورد استفاده قرار می‎گیرد. گیاهان دارویی از زمان‎های دور به صورت خودرو در طبیعت می‎روییدند و انسان‎ها آن را برای درمان‎ها به کار می‌بردند. بسیاری از داروهای سنتز شده نیز با الهام از گیاهان دارویی و استخراج موارد مؤثره گیاهان تولید و به بازار عرضه می‎شوند. گیاهان دارویی طیف وسیعی از گیاهان هستند که در رده‌های مختلف با خواص دارویی، درمانی و تقویتی دسته بندی می‎شوند. گیاه دارویی چای حدود پنج هزار سال پیش از سوی چینی‌ها شناسایی شد و از آن زمان تاکنون برای مقاوم ساختن بدن و جلوگیری از بروز بیماری‎ها استفاده می‎شود. اخیراً خواص ضدسرطانی چای و استفاده از آن برای تنظیم فشار خون نیز به اثبات رسیده است. چای، گل گاو زبان و بابونه از جمله گیاهان دارویی اند که در استان گیلان در سطح وسیع کشت می‎شوند. به تازگی گیاه استویا (برگ عسلی یا شیرین برگ) وارد کشور شده که برگ‌های آن برای شیرین کردن نوشیدنی‎ها همچون چای مناسب است و مضرات ناشی از مصرف قند معمولی را ندارد و برای مصرف افراد مبتلا به دیابت مناسب است. اقلیم آب و هوایی استان موجب شده تا گیلان بهترین مکان برای پرورش استویا باشد. انواع دمنوش‎ها شامل دمنوش برگ بادرنگبویه یا بادرنجبویه، دمنوش گل گاو زبان، دم‌نوش اسطوخودوس، دم‌کرده میوه‌ی آلبالو، دم نوش بابونه، دم‌کرده زیره سیاه، دم‌کرده بهار نارنج در گیلان وجود دارد. از این رو، برای حفظ و تکثیر گیاهان داروئی هرگونه اقدامی برای تجاری‌سازی و فروش انواع گیاهان دارویی در استان گیلان با مشاركت سازمان‎ منطقه آزاد انزلی همراه با پژوهشكده‌ی مجتمع تحقیقاتی جهاد دانشگاهی در هلجرد كه تحقیقات درباره‌ی گیاهان دارویی انجام داده، می‎تواند فرصت‌های بیشماری را برای توسعه‌ی صنایع گیاهی دارویی در منطقه آزاد انزلی ایجاد كند. به‌ویژه كه فعالیت شركت‌های نوآور و فناور دانش بنیان در منطقه قادر است در این زمینه مفید باشند. هم چنانكه با توجه به حجم بالای تجارت جهانی گیاهان دارویی و فرآورده‎های طبیعی در ايران نیز با نگاه به اهمیت جایگاه علم و فناوری گیاهان دارویی و طب سنتی فعالیت‏های گسترده و نظام‌یافته‌ای براي استفاده از مزایای آن آغاز شده ‌است. در مهرماه 1387ستاد توسعه علوم و فناوری گیاهان دارویی و طب سنتی در معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، براي همگرایی و اتصال تمام نقش‌آفرینان حوزه‌ي گیاهان دارویی و طب سنتی کشور به عنوان هماهنگ‌کننده دستگاه‌های مرتبط دولتی، سازمان‌ها و نهادهای مردمی و تشکل‌های خصوصی آغاز به کاركرد تا به‌ صورت  یک نهاد فراسازمانی ملی بتواند تعاملات بین دستگاهی برای رسیدن به هدف‌های مشخص توسعه اين صنعت را پیگیری و اجرایی كند. با شناسایی گیاهان دارویی بومی و منحصر به فرد مناطق مختلف کشور، زمینه برای رشد و احیای این محصولات فراهم شده و نگهداري از این ذخایر ارزشمند زیستی در کشور می‎تواند به رونق اقتصادی شهرها و روستاهای كشور کمک كرده و سبب ایجاد اكوسيستم کسب‌وکارهای بومی و پایدار در این مناطق شود. بر اين اساس، توسعه و احیاي باغ‌های گیاه‌شناسی و تکمیل طرح‌هاي توسعه مجموعه‌ها در مشهد، کهگیلویه و بویراحمد، گناباد، الموت و لرستان نیز از جمله طرح‌هایی هستند که برای این موضوع انتخاب شده‌اند. اجرای طرح احداث مجموعه‌ي گیاهان دارویی بومی و در حال انقراض استان کرمان از طرحهاي ديگر اين پروژه بوده است.

**آمار صادرات گیاهان دارویی در ایران و جهان

با اشاره به تنوع اقلیمی و ظرفیت‎های علمی و تاریخی کشور در زمینه گیاهان دارویی باید گفت اقلیم ایران از نظر تنوع گیاهی در رتبه‌ی اول جهانی قرار دارد، به‎طوری که تنوع گیاهی کشور سه برابر کشورهای اروپایی است. صنعت گیاهان دارویی، اقتصاد نوظهور جهانی نامگذاری شده است. تجارت گیاهان دارویی در جهان، امروزه 122 میلیارد دلار گردش مالی دارد و تا سال 2022 این رقم به 422 میلیارد دلار خواهد رسید. این در حالی است كه کشورهای پیشرو در صنعت گیاهان دارویی، دارو و مکمل‎های غذایی، رسیدن به گردش مالی 482 میلیاردی را هدف گذاری کرده‎اند. در ایران نیز تا افق 1404 پیش‎بینی شده كه آمار صادرات گیاهان دارویی به 3.5 میلیارد دلار برسد، هر چند مناطق آزاد دراین خصوص نقش فعالی ندارند و باید برنامه مدونی برای آنها تهیه و تدوین كرد. 
آمار سالانه‌ی گردش مالی گیاهان دارویی آلمان معادل 35 میلیارد یورو و برابر با درآمد نفتی ایران است. گردش مالی زعفران در جهان 8 میلیارد دلار بوده است، در حالی‌كه كشور ایران 90 درصد زعفران دنیا را تولید می‎كند و به سبب صادرات خام از بازارهای جهانی بی‎نصیب است. گردش مالی زعفران در ایران حدود 300 میلیون دلار بوده است و قرار است سطح زیر كشت زعفران در كشور به 105 هزار هكتار ‎برسد. اکنون مجموع سطح زیر کشت گیاهان دارویی 150 هزار هکتار است که 105 هزار هکتار آن مربوط به زعفران، 17 هزار هکتار گل محمدی، 50 هزار هکتار بابونه و مابقی به سایر گیاهان اختصاص دارد که در قانون برنامه ششم توسعه در نظر است 100 هزار هکتار دیگر به این میزان افزوده شود. صادرات رسمی زعفران 286 میلیون دلار و صادرات چمدانی آن  100 میلیون دلار بوده و درآمد سالانه صادرات شیرین بیان 37 میلیون دلار، گل محمدی 17 میلیون دلار و گشنیز 16 میلیون دلار است. بلغارستان با حدود 3 هزار هکتار، 65 درصد اسانس گل محمدی دنیا را تأمین کرده، در حالی‌که ایران با 17 هزار هکتار سهم چندانی در دنیا ندارد. از این رو، در برنامه هفتم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ایران باید به اقتصاد گیاهان دارویی به منزله‌ی اقتصاد نوظهور توجه اساسی‌تری كرد. 
همچنین، کشورهای پاکستان، عراق، امارات متحده، ترکیه، اسپانیا، هنگ کنگ، آلمان و هلند، کشورهای مهم صادراتی در حوزه محصولات گل وگیاه خوراکی، دارویی هستند و در سال 1397 و 1398 به ترتیب 305 و 247 میلیون دلار گیاهان دارویی، زعفران و ریشه و عصاره شیرین بیان به این كشورها صادر شده است. این در حالی است که ارزش کل واردات گیاهان دارویی، زعفران و ریشه و عصاره شیرین از سوی این هشت کشور در سال 2018 معادل 43 هزار و 883 میلیون دلار بوده است. در سال 1397 به ترتیب 228 هزار تن، 400 تن و 19 هزار تن گیاهان دارویی، زعفران و ریشه و عصاره شیرین بیان در کشور تولید شده 72 هزار تن (31.5 درصد)، 279 تن (69.7 درصد) و 10 هزار تن (52.6 درصد) از آن صادر شده است. در این میان رتبه ایران در جهان از نظر صادرات انواع دارو، انواع عصاره و شیره‎های نباتی و همچنین انواع اسانس و عرقیات به ترتیب 88، 32 و 63 است و صادرات این سه گروه از سوی ایران بین‎سال‎های 2015 تا 2019 به ترتیب 19 درصد افزایش و4 و 6 درصد کاهش یافته است. رتبه ایران در جهان از نظر واردات انواع دارو، انواع عصاره و شیره‎های نباتی و انواع اسانس و عرقیات نیز به ترتیب 68، 45 و 7 است و واردات این سه گروه از سوی ایران بین‎سال‎های 2015 تا 2019 به ترتیب 4 درصد کاهش و 9 و 85 درصد افزایش یافته است. کشورهای همسایه، اسپانیا، هنگ کنگ، آلمان و هلند، کشورهای مهم صادراتی در حوزه محصولات گل وگیاه خوراکی، دارویی هستند و به طور کلی در دنیا بیشترین واردات در این بخش مربوط به اسانس و عرقیات است. بررسی‌های سازمان تجارت جهانی نشان مي‌دهد هر ساله بین 7 تا 10 درصد ارزش تجارت دنیا به تجارت گیاهان دارویی اختصاص دارد و در شرایطی که كشورهاي جهان درگیر بحران کرونا و یافتن درمانی برای این بیماری است، توجه به گیاهان دارویی و تأثیری که این گیاهان می‎توانند در درمان بیماریها داشته باشند زیادتر شده است.

**اقتصاد نوظهور جهانی گياهان دارويي 

گیاهان دارویی در اقتصاد نوظهور جهان، با گردش مالی 122 میلیارد دلاری با هدف‌گذاری رسیدن به رقم 422 میلیارد دلار در سال 2022، پیش‎بینی می‎شود این رقم در کشورهای پیشرو در صنعت گیاهان دارویی، دارو و مکمل‎های غذایی، به 482 میلیاردی برسد. همچنین بر اساس پیش بینی بانک جهانی اعلام کرده است که در سال 2050 سهم مبادلات، گردش مالی و تجارت جهانی متمرکز مبتنی بر گیاهان دارویی و داروهای گیاهی در دنیا به حدود 5.000 میلیارد دلار خواهد رسید. بدين ترتيب، باید گفت وضعیت مبادلات داروهای گیاهی در دنیا رو به پیشرفت است. در سال 1994 میلادی صادرات و واردات این گونه داروها به ارزش 12.5 میلیارد دلار انجام شده که این رقم در سال 2000 به 30 میلیارد دلار افزایش یافته است. ارزش صادرات گیاهان دارویی در بازارجهانی  از مرز 50 میلیارد یورو در سال 2002 میلادی به بالغ بر 202.8 میلیارد یورو در سال 2019 رسیده که معادل رشد 287 درصدی است. آمارها نشان می‎دهد در فاصله‌ي سال‌های 2018 تا 2019 میلادی بالاترین رشد در صادرات گیاهان دارویی مشاهده شده است. در این سال  صادرات گیاهان داروی از اتحادیه اروپا 29 میلیارد یورو رشد کرده در حالیکه ارزش رشد واردات آن برابر با 9.6 میلیارد یورو بود و توانست رکورد تراز 19.9 میلیارد یورویی گیاهان دارویی شکسته شود. بالاترین نرخ رشد واردات هم در سال 2019 بود، ولی قبل از آن رکورد رشد واردات  در سال 2017 میلادی برابر با 5.4 میلیارد یورو بود. به گزارش مرکز مطالعات تجاری اروپا کشور آلمان بزرگترین صادرکننده گیاهان دارویی در قاره اروپا است و در سال قبل ارزش صادرات گیاهان دارویی از این کشور برابر با 47 میلیارد یورو بوده است و کشورهای امریکا و سوئیس بزرگترین مقاصد صادراتی گیاهان دارویی تولید شده به کشورهای عضو اتحادیه اروپا بودند. بر اساس اعلام رسمی سازمان بهداشت جهانی هم اكنون میزان تجویز دارو‌های گیاهی در آلمان 77 درصد، در بلژیک و فرانسه 75درصد و در انگلستان 74 درصد است.گفتنی است ايران یکی از مهم‎ترین مقاصد گیاهان دارویی ایران به اتحادیه اروپا به ويژه آلمان است. قابل توجه اینکه پرجمعیت‎ترین کشور دنیا، یعنی چین در دو دهه‌ی اخیر بزرگترین کشور صادرکننده داروی گیاهی در جهان بوده است و مقام اول را دریافت كرده است. از سوی دیگر بیش از 80 درصد سلامت مردم چین وابسته به طب سنتی ـ گیاهی است.
در ایران نیز برای رسیدن به سند چشم‏انداز 1404 كشور، احیای گونه‎های شاخص گیاهان دارویی نظیر باریجه، شیرین بیان، آنغوزه و بابونه در یک میلیون هکتار از مراتع و همچنین زراعت گیاهان دارویی در سطح 100 هزار هکتار پیش‌بینی شده است. میزان ارزآوری صادرات گیاهان دارویی سالانه نزدیک به 400 میلیون دلار بوده و صادرات گیاهان دارویی تا سال 1404، یعنی پایان برنامه هفتم توسعه قرار است به 2 میلیارد و 500 میلیون دلار افزایش پیدا كند. با توجه به ظرفیت‎های موجود، در بازار 122 میلیارد دلاری تجارت جهانی گیاهان دارویی، رقم صادرات 2 میلیارد دلاری به سهولت قابل دستیابی است. 
آمار صادرات و ارزآوری گیاهان دارویی در سال 1393 به میزان 96 میلیون دلار بود که نشان از ظرفیت بالای گیاهان دارویی در كشور دارد. اگر بتوان طرح‎های مناسبی برای توسعه‌ی تولید و گسترش صادرات این محصولات ارائه کرد و آنها را به مرحله‌ی اجرایی درآورد، می‎توان تا سال 1404 به صادرات 141 هزار تنی گیاهان دارویی در كشور رسید. اگر بتوان طرح‎های اقتصاد مقاومتی را در زمینه صادرات این محصولات باارزش كه اقتصادی نوظهور در جهان دارد، عملیاتی کرد، علاوه بر حجم بالای درآمدزایی اقتصادی می‎توان شاهد فرصت آفرینی شغلی واشتغال‌زایی برای چندین هزار نفر در سراسر کشور، از جمله در مناطق آزاد شد. مضاف بر صادرات این محصول، توجه به مدیریت بازار مناسب گیاهان دارویی در بازارهای داخلی هم حائز اهمیت است. ضمن آنكه این محصولات را که به نوبه‌ی خود نایاب هم هستند، می‎توان با بسته بندی مناسب به سراسر جهان صادر کرد، هرچند متاسفانه بیشتر اوقات این گیاهان به شکل فله صادر می‎شوند و این امر سبب کاهش میزان ارزآوری و البته کاهش ارزش این گیاهان می‎شود. كشور هند برای واردات زعفران ایرانی تعرفه 30 درصدی تعیین کرده است كه باید در این خصوص سیاست تعرفه دو جانبه اتخاذ شود. برای توسعه صنعت گیاهان دارویی در مناطق آزاد با هدف توسعه‌ی صنایع کوچک و متوسط در حوزه صنایع دارویی می‎توان راهكارهای اجرایی مناسبی تعریف كرد. این راهكارها به قرار زیر هستند:
1. تدوین برنامه‌ی جامع گیاهان دارویی مناطق آزاد با هدف تولید، جمع‌آوری و صادرات.
2. به روی زمین‌آوردن ذخیره‌ی ژنتیک طبیعت و بالابردن کشت آبی و هدایت علمی راندمان تولید.
3. شناسایی بازارهای هدف منطقه‎ای و بین‎المللی و كشورهایی كه زمینه‌ی استفاده بیشتری از گیاهان دارویی دارند.
4. برگزاری کارگاه‌های آموزشی برای آشنایی بهره‎برداران اراضی کشاورزی و تولیدكنندگان در محدوده‌ی مناطق آزاد برای کمک به سرمایه‎گذاران و بهره‎برداران گیاهان دارویی.
5. ایجاد باغ گیاه دارویی و دعوت از دانشجویان مراکز طب اسلامی برای بازدید از ظرفیت‎های مناطق آزاد در زمینه‌ی گیاهان دارویی.
6. جذب شركت‎های تولیدی فناور برای احداث واحدهای تولید محور دارویی با محوریت گیاهان دارویی.
7. توزیع بذر گیاهان دارویی بین‎كشاورزان در مناطقی كه این گیاهان نایاب و كمیابند.
8. ایجاد صندوق مشترك سرمایه‎گذاری و بیمه‎ برای اعطای وام وتسهیلات با كارمزد كم به كشاورزان وكارآفرینان روستایی در مناطق.
9. ارائه‌ی تسهیلات با نرخ 4 تا 6 درصد به تجار ایرانی برای دایر كردن دفاتر و برندهای گیاهان دارویی در بازارهای هدف اروپا و سایر قاره‎ها با تشویق و حمایت از سرمایه‎گذاران بخش خصوصی.
10. برای گسترش طب ایرانی و مکمل به ‌صورت علمی و تقویت فهم مشترك و درک متقابل از طریق برگزاری شورای سیاست‌گذاری طب ایرانی و مکمل، لازم است كارگروه‌ها و زیرکمیته‌هایی برای تعامل و گفت‌وگو به منظور ایجاد آشتی بین‎دو جناح طب مدرن و ایرانی تشكیل شود. حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان عرصه گیاهان دارویی برای دست یافتن به نتیجه‌ي بهتر مي‌تواند نهادهای همکار و همسو را با یک مدیریت واحد هدایت کند.
ظرفیت‎ها و توانمندی‎های ‌اقتصادی در بسته‎های رونق‌ و‌ اشتغال 
در چهارچوب طرح احداث صنایع تبدیلی، تكمیلی و بسته‌بندی در مناطق آزاد می‎توان به موارد زیر اشاره کرد:
- امکان توسعه‌ی صنایع تولیدی با اولویت صنایع تکمیلی، تبدیلی و بسته‌بندی دارویی، غذایی و معدنی.
- امکان تبدیل واحد‎های سنتی به واحدهای صنعتی در امور کشاورزی و دامی و کشت گیاهان دارویی، توسعه‌ی صنعت دامپروری، پرورش زنبور و طیور و مکانیزاسیون باغات موجود.
- امکان ایجاد واحد‎های آب بسته‌بندی و احیا و مرمت قنوات به مثابه‌ی منابع آبی پایدار و آبیاری تحت فشار برای یکپارچه‌سازی اراضی با هدف مکانیزه کردن و افزایش راندمان کمّی و کیفی و کاهش هزینه تولید و احداث زیر ساخت‎های مجموعه آبگرم معدنی منطقه‌ای.
- امکان ایجاد شهرک کشت گلخانه‎ای مدرن و پیشرفته با توجه به اهمیت تولیدات گلخانه‎ای در مناطق آزاد.
- امکان راه‌اندازی ایستگاه تحقیقات انار، زعفران و گیاهان دارویی برای بهینه‌سازی فرآیند تولید، اصلاح نژاد، بسته‌بندی و ترویج و آموزش روش‎های بیولوژیک دفع آفات.
- امکان توسعه‌ی صنایع مدرن در بخش فرآوری محصولات کشاورزی با هدف تکمیل پروسه‌ی تولید و ارزش افزوده‌ی محصولات تولیدی در زمینه‎های کنستانتره میوه، فرآوری زعفران، عسل، روغن نباتی، خوراک دام، آب معدنی و کشتارگاه‎های صنعتی طیور.
- امکان برخورداری از تکنولوژی‎های پیشرفته برای حفظ و بازسازی اکوسیستم‎های طبیعی در هر یك از مناطق آزاد.
- برخورداری از زیست‌بوم‎ها و زیست‌گاه‎های تحت حفاظت محیط زیست و منابع طبیعی.
- امکان توانمند‌سازی اقتصاد روستایی از طریق اصلاح شیوه‌ی تولید کشاورزی، توسعه‌ی صنایع وابسته به کشاورزی و دامی.
- امکان توسعه‌ی صنعت گردشگری و فراهم کردن بسترهای اقتصادی و زیرساخت‎های لازم با استفاده از ظرفیت طبیعی منطقه درعرصه‎های طبیعی، تاریخی و میراث فرهنگی برای تبدیل به قطب تولید گیاهان دارویی به منزله‌ی راهی مؤثر برای رشد و توسعه اقلیم و شرایط بلند مدت منطقه‌ای.
- برخورداری از بستر مناسب برای تأمین منابع مالی خارجی و جلب سرمایه‎گذاری بخش خصوصی با هدف توسعه‌ی بخش صنعت و معدن و وجود بستر‎های مناسب برای جذب سرمایه‎های مادی و انسانی خارج از منطقه.
- امکان احداث شهرک‎های صنعتی مدرن، با گرایش انتقال تکنولوژی برای فرآوری مواد طبیعی و انجام عملیات ژئو فیزیک هوایی به منظور پتانسیل‌یابی مواد طبیعی استراتژیک در مناطق آزاد و نواحی همجوار آنها.
- امکان ایجاد مجتمع‎های تولیدی کارگاهی و خوشه‎های صنعتی برای تقویت و رشد صنایع مکمل در مناطق آزاد.
- بالابردن ظرفیت تولید محصولات اساسی کشاورزی و داروئی مانند زعفران، انار، پسته، بادام و گیاهان دارویی از جمله آویشن آنغوزه و زیره؛
- امکان ایجاد بازار بورس خرید و فروش محصولات تولیدی در مناطق آزاد با هدف تأمین درآمد و عرضه‌ی محصولات مازاد کشاورزان سایر شهرستان‌های همجوار مناطق آزاد و به‌ویژه اهمیت آن برای هدایت منابع مالی برای فراوری محصول استراتژیک داروهای گیاهی منطقه‌ای.
- امکان استفاده از گیاهان دارویی کشت شده در فضای سبز مناطق آزاد مانند رزماری، بابونه، کتان، اسطوخودوس، زرشک، زیتون تلخ، میخک، اکالیپتوس، خار مریم، گل محمدی، الوئه ورا، بومادران، ختمی، بنفشه سه رنگ، شمعدانی معطر و غیره. همچنین امکان استفاده از گیاهان دارویی در محدوده‌ی جغرافیایی مناطق آزاد مانند کاکوتی، گزنه، آویشن، زیره سبز، زیره کوهی، سپند، سیر کوهی، آنغوزه، خاکشیر، سماق، زوفا، هفت بند، شیرین بیان، گون، یولاف، خار لته، بارهنگ، پونه، زعفران، گل انار، پنیرک، تاج ریزی، خار خسک، خرفه، زنیان، خار شتر.
 توجه به این موارد نشان می‌دهد كه در پایلوت طرح گیاهان دارویی درمناطق آزاد، حوزه كاشت، برداشت و فرآوری محصول را باید در كنار همدیگر ملاحظه كرد، زیرا تولید و فرآوری گیاهان دارویی بدون رعایت نكات استاندارد دچار مشكل خواهند شد. به‌ویژه آنكه همه‌ساله همزمان با آغاز فصل رویش گیاهان مرتعی، برداشت گیاهان وحشی دارویی و غذایی انجام می‎شود. برداشت گیاهان دارویی دست کم سه ماه به طول می‎انجامد که سبب درآمد اقتصادی فصلی برای افراد و تولیدكنندگان می‎شود. بخشی از این گیاهان به صورت عرقیات گیاهی مورد مصرف انسانی قرار می‎گیرد و برخی از گیاهان دارویی به صورت دارو مورد استفاده هستند. سالانه با برداشت گیاهان دارویی و غذایی می‎توان بازار مصرف این گیاهان را به گونه‎ای ساماندهی كرد تا زمینه‎های تولید و صادرات آنها از طریق كارخانجات تولید دارو فراهم شود. با رویش طبیعی ـ دیمی انواع گیاهان دارویی و غذایی در مناطق آزاد کشور و استان‎های مجاور آنها می‎توان کشت اقلامی تازه از خانواده‎ گیاهان دارویی را بسترسازی كرد. با انجام این کار، رشد گیاهان دارویی موجب کمک مالی به باغداران و كشاورزان مستقر در مناطق آزاد نیز می‎شود. عصاره، حفظ ذخایر ژنتیكی گیاهان دارویی و جلوگیری از برداشت غیراصولی گیاهان دارویی از عرصه‎های طبیعی از جمله برنامه‌های اساسي دیگری است كه باید در اولویت قرار گیرد. 
قابل یادآوری است كه بخش زیادی از داروهای گیاهی در طب سنتی و مکمل‌های غذایی استفاده می‎شوند، به طوری‌كه در کنار هر طب سنتی یک طب مکمل نیز وجود دارد. كاربرد كالای جانشین و مكمل از جمله مسائلی است كه تولید گیاهان ‌دارویی را در مناطق آزاد توجیه‌پذیر می‎كند. صنعت پردرآمدی كه به راستی در كشور مغفول مانده است و باید برای آن برنامه‎ریزی‎های مناسب انجام شود. این اقتصاد نوظهور جا دارد كه در مناطق آزاد با رویكردی نو مورد توجه اساسی قرار گیرد. به‌ویژه كه گیاهان دارویی در دنیا به عنوان یک اقتصاد نوظهور با نرخ رشد 9 درصد مطرح است و پیش بینی می‌شود با سرعت پیشرفتی که دارد در آینده نه چندان دور یکی از بخش‌های مهم در صنعت کشاورزی خواهد بود. بنابراین فرهنگ‌سازی برای مصرف گیاهان دارویی، توسعه‌ی کشت و کار، به روز کردن تکنولوژی و فرآوری و بازار از مهم‎ترین سیاست‌هایی است که در مناطق آزاد باید دنبال شود.

**توسعه فناوری گياهان دارويي در مناطق آزاد جديد، و استان‌هاي تابعه

مناطق آزاد جديد در استان‌هاي گلستان، اردبيل، ايلام، كرمانشاه، كردستان، سيستان و بلوچستان، بوشهر و از جمله مازندران و خراسان رضوي از جمله استان‌هايي هستند كه ظرفيت‌هاي زيادي براي رونق گياهان دارويي و صنعت داروسازي دارند. اين استان‌ها با توجه به ايجاد مناطق آزاد اينچه برون، اردبيل، مهران، قصرشيرين، بانه و مريوان، بوشهر، مازندران، سرخس و دوغارون مي‌توانند با برنامه‌ريزي‌هاي مناسب، توليد گياهان دارويي را از سمت و سوي خام فروشي به توليد دارو هدايت كنند و با جذب سرمايه‌گذاري خصوصي به ارزآوري و ايجاد اشتغال برسانند. واقعيت آن است كه گياهان دارويي در استان‌هاي كشور كه مناطق آزاد درآنها تأسيس شده است از تنوع و طيف گسترده‌اي برخوردارند و با تكميل زنجيره ارزش و تقويت صنايع تبديلي و استقرار مراکز فرآوری قابليت ارزآوري زيادي دارند.  

**منطقه آزاد اينچه برون و استان گلستان

گیاهان دارویی گلستان از تنوع و طيف قابل توجهی برخوردار هستند. استان گلستان به جهت موقعیت ویژه جغرافیایی, تنوع اقلیمی و پوشش گیاهی با خصوصیات ادافیکی خاک (edaphic) از نظر فلور بسیار غنی است، به‌‌طوری‌که دارای بیش از 1704 گونه گیاهی می‌باشد.  استان گلستان دارای 409 گونه گیاه دارویی متعلق به 95 تیره گیاهی است که 156 گونه آن در اراضی جنگلی, 98 گونه در اراضی مرتعی, 47 گونه در اراضی زراعی, حاشیه جاده‌ها, اماکن شهری و روستایی و همچنین 108 گونه به صورت مشترک در این اراضی پراکنش دارند. همچنین تعداد 45 گونه از گیاهان دارویی از سوي مردم استان شناخته شده كه به شکل سنتی از آنها استفاده می‌شود. آمایش‌ میدانی همراه با آزمون و خطاهای اجرایی در چند سال اخیر نشان می‌دهد كه کشت 9 گونه گیاهی زیره سبز، سیاه دانه، نعنا فلفلی، اسطوخودوس، رزماری، مریم گلی، زعفران، گل‌گاوزبان و گل‌محمدی در استان از قابلیت توسعه اقتصادی برخوردار است.کشت زیره سبز در نوار شمالی گلستان به ویژه گنبدکاووس، مراوه‌تپه و کلاله در صورت بارندگی نرمال سالانه بین 200 تا 250 میلی‌متر گزینه خوبی برای توسعه کشت محسوب می‌شود. همچنین کشت سیاه دانه در تناوب گندم و کلزا و نعنا فلفلی در نقاطی با منابع آبی مناسب و مناطق میان‌دشت، کشت اسطوخودوس، رزماری و مریم گلی به صورت مدیریت دیم و آبیاری تکمیلی در اراضی شیب‌دار کوهپایه‌ای و کشت زعفران، گل گاوزبان و گل محمدی در ارتفاعات می‌تواند توجیه اقتصادی خوبی برای کشاورزان استان گلستان داشته باشد. کشت این گونه‌های گیاهی با توجه به بازار فروش مناسب نسبت به سایر گونه‌ها درآمدزایی بهتری دارد و کشاورزان می‌تواند برای توسعه آن برنامه‌ریزی کنند. با اشاره به کشت گیاهان دارویی به 2 صورت یک‌ساله و چندساله در استان گلستان بايد گفت كه 950 هکتار از زمین‌های کشاورزی استان به کشت چندساله گیاهان دارویی مانند زعفران، گل محمدی، نعنا فلفلی، اسطوخودوس، رزماری، آویشن و گل گاوزبان اختصاص دارد و از بهمن ماه هر سال هم کشت زیره سبز در 2 هزار و 500 تا 3 هزار و 500 هکتار از زمین‌های نوار شمالی آغاز می‌شود. بیشترین سطح زیر کشت گیاهان دارویی در گلستان مربوط به زیره سبز و زعفران است و سال گذشته هزار و 700 تن انواع گیاهان دارویی در استان تولید شده که پیش بینی می‌شود در صورت مناسب بودن شرایط اقلیمی میزان تولید امسال به 2 هزار تن برسد. سه واحد داروسازی و 19 واحد صنعتی، نیمه صنعتی و خانگی در استان فرآوری گیاهان دارویی را انجام می‌دهند. از سال 1397 با توجه به رونق بیشتر بازار فروش گیاهان دارویی، توسعه این صنعت مدنظر قرار گرفت و تلاش شده است تا برای محصولات زعفران، اسطوخودوس و زیره سبز زنجیره ارزش در گلستان راه‌اندازی شود. هر ساله با توجه به اعتبارات تخصیصی بین 150 تا 200 هزار اصله نهال یارانه‌دار گونه‌های مختلف گیاهان دارویی در اختیار کشاورزان گلستان قرار می‌گیرد.
استان گلستان با برخورداری از 667 هزار هکتار زمین مستعد کشاورزی، 452 هزار هکتار عرصه جنگلی و 862 هزار هکتار مرتع، ظرفیت‌های بالقوه‌ای در تولیدات گیاهان دارویی دارد؛ و به‌دلیل درآمدزایی خوب در سال‌های اخیر تمایل مردم استان به توسعه این نوع از کشت بیشتر شده است از مجموع گیاهان شناسایی شده در این استان 409 گونه دارویی است که 156 گونه در جنگل، 98 گونه در مراتع، 47 گونه در حاشیه مزارع و 108 گونه دیگر به صورت مشترک در اراضی جنگلی، مرتعی و زراعی رشد می‌کند. اين گياهان در طب سنتی و جديد برای درمان بیماری‌ها مورد استفاده قرار مي‌گيرند. اين استان، اگرچه در مقایسه با دو استان گیلان و مازندران حجم آب کمتری دارد، ولی نسبت به بسیاری از استان‌ها پرآب‌تر است. میانگین بارش سالانه‌ استان گلستان سه برابر میانگین بارش سالانه‌ در کشور است. استان گلستان با توجه به شرایط اقلیمی ویژه‌اش از تنوع بی‌نظیری در زمینه‌ گونه‌های گیاهان دارویی برخوردار است و به نگارستان داروهای گیاهی مشهور شده است. در جنگل‌ها، مراتع و زمین‌های زراعی این استان بیش از 400 گونه شناسایی شده‌اند که 76 درصد از تنوع گونه‌های کشور را شامل می‌شوند. برخی از گیاهان دارويي اين استان اكليل كوهي، بابا آدم، به‌‌لیمو، رازک، علف سرفه، علف هفت‌بند،کیسه‌کشیش، گل راعی، گل ماهور، مریم گلی هستند. 

**منطقه آزاد اردبيل و استان اردبيل

اردبيل زادگاه انواع گیاهان دارویی است. 184 گونه گیاهان دارویی در استان اردبیل وجود دارد که 22 گونه از آن به صورت زراعی در مزارع کاشت می شوند. سالانه 200 تن گیاه دارویی خشک در این استان تهیه شده و به کشورهای روسیه، ترکیه و جمهوری آذربایجان صادر می شود. هم اکنون 500 گونه گیاه دارویی در استان اردبیل وجود دارد که اکثر آنها به صورت خودرو در مراتع و مزارع تولید شده و از این تعداد 22 گونه به صورت زراعی کشت می‌شوند. ازاين‌رو، اردبیل از جمله استان‌های مستعد کشور برای پرورش انواع گیاهان دارویی محسوب می‌شود.گونه‌های کشت شده در استان شامل 90 جنس و 35 تیره شامل خانواده نعناعیان، چتریان و کاسنیان و بیشتر علفی، یک ساله، چند ساله و دائمی می باشد.  در منطقه فندقلو 19 گونه جنگلی متعلق به 8 تیره و 17 جنس شناسایی شده‌ که از بین انواع شناسایی شده گونه‌های نادری نظیر بابونه، فندق، ممرز، راش، بلوط، بلند مازو و بیدمشک وجود دارند. وجود مراتع مملو از گیاهان دارویی از جمله بابونه ، گل گاوزبان، گل سرخ ،کبر، کاکوتی، قارچ تروفیل، نسترن کوهی ، پونه کوهی ، شیرین بیان ، اسپند، تاج ریزی و ده‌ها نوع گیاه دیگر اردبیل را به بهشت گیاهان دارویی تبديل کرده است.
مناطق زیادی در استان اردبیل مستعد کشت گیاهان دارویی هستند وگیاهان دارویی یکی از ظرفيت‌های استان برای توسعه همه‌جانبه اقتصادی و گردشگری است كه از طريق جلب مشارکت روستاییان و شبکه‌سازی فعالان این عرصه به توسعه بخش کشت، تولید و فرآوری این گیاهان و همچنین حفظ و صیانت از منابع طبیعی می‌انجامد. طبیعت بی‌مثال استان اردبیل و استعداد غنی آن در پرورش گیاهان دارویی و بازار بزرگ قفقاز، آسیای میانه و روسیه در همسایگی آن، ایجاد منطقه آزاد فرصت‌های مناسبی را برای سرمایه‌گذاری در این بخش اقتصادی فراهم ساخته است كه با برنامه‌ریزی مناسب می‌توان اردبیل را به یکی از مراکز تراز اول کشور در تولید، فرآوری و صادرات گیاهان دارویی تبدیل سازد. در شرایط فعلی حمایت از تولید گیاهان دارویی و ایجاد صنایع زنجیره‌ای و تبدیل این ظرفیت به داروهای تولید داخلي می‌تواند تاثیر بیشتری در روند رشد اقتصادی منطقه داشته باشد.در بررسی سازگاری بیش از 100 گیاه دارویی در پارس‌آباد مغان که از میان آنها 11 گیاه سازگاری خوبی با منطقه داشته است سطح زیرکشت گیاهان را افزایش داده است. با راه‌اندازی مرکز رشد گیاهان دارویی در منطقه آزاد اردبيل با  ایده‌هاي فناورانه در استان، در حال حاضر راه‌اندازی خط تولید اسانس و عصاره گیاهان دارویی، از برنامه‌های اولویت‌داري است كه بايد در راستای توسعه کشت و تولید و فرآوری گیاهان دارویی برداشت. ایجاد خط تولید گیاهان دارویی از کشت تا فرآوری مي‌تواند همراستا با توسعه علمی و اقتصادی استان گامي موثر باشد. ایجاد مزرعه گیاهان دارویی با هدف تغییر الگوی کشت و راه‌اندازی آزمایشگاه‌های کشت بافت و تحقیقات کشاورزی و  مرکز رشد فناوری گیاهان دارویی در منطقه آزاد از اولويت برخوردار هستند. این منطقه با هدف تجاری‌سازی ایده‌های مربوط به عملياتي شدن طرح هاي توليد گیاهان دارویی و گردشگری و با توسعه آن می‌توان صنایع فرآوری تبدیلی را براي ترویج و توسعه کشت گیاهان دارویی و توسعه و رونق اقتصادی منطقه راه‌اندازي كرد. با توجه به توليد 25 نوع محصول کشاورزی و باغی در استان اردبیل و شرایط اقلیمی و آب و هوایی كه این استان برای کشت گیاهان دارویی دارد، سطح زیر کشت این محصولات در هشت سال گذشته از 67 هکتار به 800 هکتار افزایش یافته و طی این مدت همچنین میزان تولید گیاهان دارویی به یک هزار تن افزایش یافته است. برنامه ریزی برای توسعه و هدفمند کردن کشت داروهای گیاهی، ایجاد زنجیره صنایع مربوط به گیاهان دارویی، بسته بندی مناسب، شناسایی بازارهای جهانی و ایجاد فرصت های صادراتی، حمایت از بخش خصوصی فعال در حوزه گیاهان دارویی، توسعه تحقيقات و فعالیت‌های علمي از طریق ایجاد رشته‌های مرتبط در منطقه از جمله مواردی است که در توسعه این بخش و استفاده از ظرفیت بی‌بدیل گیاهان داوریی در استان اردبیل باید مورد توجه قرار گيرد. پنیرک، گل شیر سنگ ـ سودَین (فرفیون)، گل ختمی، بیدمشک، کاسنی، بارهنگ، از نمونه‌هاي گیاهان دارویی در استان اردبیل است.

**منطقه آزاد مهران و استان ايلام

بهره مندی از طبیعت بکر و آب و هوای مناسب زمینه کاشت گیاهان دارویی در استان ايلام را فراهم کرده است که با 300 گونه گیاه دارويي ثبت‌شده می‌تواند ظرفیتی مناسب را برای توسعه و اشتغال در استان فراهم سازد. وجود کوهستان‌های فراوان نيز باعث رشد گونه‌های گیاهی مختلفی شده که بیشتر آنها دارای خواص خوراکی، دارویی و شهدزا هستند. استان ایلام با گستره 20 هزار کیلومتر مربع مساحت دارای یک میلیون و 700 هزار هکتار جنگل و مرتع است. 78 درصد مساحت استان را عرصه‌ منابع طبیعی تشکیل می‌دهد که به دلیل قرار گرفتن در دامنه رشته کوه‌های زاگرس و شرایط آب و هوایی مناسب، از جنگل، مراتع و پوشش گیاهی قابل توجهی برخوردارند. به همین دلیل ایلام یکی‌از مهمترین رویشگاه‌های انواع مختلف گیاهان وحشی در کشور به شمار می‌رود. تشنه‌داری، آویشن، هفت تخمه، په‌گل، گل گاوزبان، خارشتر، شیرین بیان از مهمترین گیاهان دارویی در استان هستند که تعدادی از این گیاهان ویژه فصل پاییز هستند. یکی از گیاهان دارویی استان ایلام به‌نام گل زعفران در فصل پاییز می‌رود. این گل که به نام گل حسرت و گل حضرتی یا سورنجان  نیز معروف است. از ميان گیاهان دارویی که به صورت آبی کشت می‌شوند، مي‌توان به نعنا فلفلی، بادرنجبویه، به‌لیمو، آویشن، کاسنی، مریم‌گلی، سیاه‌دانه، چای ترش، رزماری و گل محمدی اشاره کرد. در باره ارقام دیم گیاهان دارویی کشت شده در استان می‌توان به زیره، گل محمدی و گل گاوزبان اشاره کرد.  تمام استان ایلام مستعد کشت گیاهان دارویی بوده از جنوب تا شمال استان و در تمام شرایط آب و هوایی در صورت حمایت دولت و خرید تضمینی این محصولات و در اختیار گذاشتن نهاده‌های ارزان به عنوان مشوق می‌توان کشاورزان را ترغیب به کشت گیاهان دارویی کرد.
در عرصه جنگل‌ها و مراتع استان، بیش از هزار گونه گیاهی پراکنش دارد که از این تعداد حدود 250 گونه گیاه دارویی و حدود 550 گونه گیاهی معطر و شهدزا وجود دارد که در تولید عسل و گوشت قرمز مرغوب و با کیفیت تأثیر زیادی دارد. این گیاهان در همه عرصه‌های طبیعی استان وجود دارند. گیاهان خودرو‌ی دارویی و خوراکی زیادی در استان ایلام وجود دارد كه با توجه به استقبال مردم از گیاهان دارویی و فروش بالای آنها در سال‌های اخیر، شاهد کشت این گیاهان از سوي کشاورزان در مناطق استان هستیم که بی‌شک افزایش سطح زیر کشت این گیاهان علاوه بر اینکه درآمدزایی بالایی را به دنبال دارد می‌تواند در توسعه اقتصادی و کاهش آمار بیکاری نقش موثری داشته باشد. به‌علاوه، منابع غنی گیاهی در استان ایلام وجود دارد که با سرمايه‌گذاري در آنها قابل بهره‌برداری هستند. با راه‌اندازي طرح توسعه گیاهان دارویی وطب سنتی در مهران، مي‌توان تعدادی از گونه‌های گیاهی را در استان پرورش داد كه جایگاه و رشد خوبی دارند. از جمله گياهان دارويي ايلام مي‌توان به ازبووه،کنگر، پاغازه،گونه‌های به‌لیمو، نعناع فلفلی، مرزنجوش،آویشن،زوفا، اسطوخودوس و رزماری اشاره‌كرد.

**منطقه آزاد قصرشيرين و استان كرمانشاه

کرمانشاه از نظر پوشش گیاهی در ناحیه رویشی زاگرس قرار دارد. با توجه به موقعیت جغرافیایی و اینکه کرمانشاه به‌طور همزمان اقلیم چهار فصل را دارد، از قابلیت و ظرفیت بالایی برخوردار است، همچنین در استان کرمانشاه تعدادی از گیاهان دارویی وجود دارند که تنها در اینجا رشد می‌کنند كه از این حیث امتیاز مهمي  برای کرمانشاه محسوب می شوند. 2 هزار نوع گیاه در استان می‌روید که از این تعداد 140 گونه گیاهان خوراکی و دارویی هستند. اين استان منبعي سرشار از گياهان بهاري است. تنوع اقليمي و آب و هواي معتدل كوهستاني زاگرس مياني موجب شده تا اين منطقه زادگاهي براي رويش بيش از 2 هزار گونه گياه باشد.
 استان کرمانشاه همچنين در بخش پرورش و توسعه گیاهان دارویی در مراتع و عرصه‌های طبیعی استعداد بسیار ویژه‌اي دارد. عمده‌ترين مناطق رويش گياهان خوراكي بهاره را مي‌توان در ارتفاعات و جنگل‌هاي بلوط استان مشاهده كرد؛ به‌ويژه كه اكثر گياهان خوراكي بهاره داراي خواص دارويي و حتي صنعتي هستند. استان کرمانشاه با 24 هزار كيلومتر مربع وسعت بیش از 940 هزار هکتار اراضی زراعی و باغی دارد كه يك ميليون و 600 هزار هكتار آن را مرتع و جنگل تشكيل داده است. در گذشته اكثر مردم اين ديار نيازهاي غذايي خود را از گياهان بهاري تامين مي‌كردند. شنگ، كنگر، پياز خوراكي، سورانه، پاغازه، آويشن، ريواس و پنيرك از جمله گياهان خوراكي در فصل بهار است كه در استان‌هاي لرستان، ايلام، كردستان و كرمانشاه يافت مي شوند. براي حفظ اين گياهان باارزش بومي بايد درصدد كشت چندمنظوره آنها بود. منطقه غرب و به‌ويژه كرمانشاه در فصل بهار محل رويش گونه‌هاي بسياري از گياهان است. پاغازه، زو و پيرچك از جمله گياهان خوراكي بهاره‌اي هستند كه داراي خواص دارويي نيز مي باشند. شنگ گياهي با ساقه هايي بلند شبيه به تره است و به دليل مصرف خام سرشار از ويتامين c  بوده و در تقويت سيستم ايمني افراد تاثيرگذار است.
عمده کشت گیاهان دارویی در استان کرمانشاه شامل گشنیز، سیاه دانه، زیره، گل محمدی، نعناع فلفلی، آویشن و به‌لیمو است. در هر یک از مناطق کرمانشاه، امکان کاشت گیاهان دارویی مختلف و بهره‌مندی از خواص این گیاهان دارویی برای افراد فراهم است. کرمانشاه با داشتن شرایط کاشت گیاهان دارویی مختلف، به یکی از شهرهای خوب ایران برای کاشت گیاهان دارویی تبدیل شده است. کاشت گیاهان دارویی متنوع در کرمانشاه باعث شده تا تقاضای مردم سراسر کشور ایران به خرید گیاهان دارویی در این استان افزایش پیدا کند.کرمانشاه پذیرای گیاهان دارویی متنوعي در ایران است. هر ساله بیش از 20 نوع گونه‌های گیاهی که دارای خواص درمانی هستند در کرمانشاه کاشته می‌شوند تا بتوان از خواص درمانی این گیاهان دارویی متنوع بهره مند شد.‌ با اشاره به اینکه غرب استان کرمانشاه داراي اقليم نيمه خشک مي باشد که واجد شرایط  رشد گياهان دارويي متنوع از قبيل خارشتر، خرزهره، اکاليپتوس است. در مجموع 15 گونه دارويي در اين منطقه شناسايي شده و سپس خواص دارويي هر کدام تعيين شد که  در بين اين 15 گونه، خارشتر از پراکنش خوبي در منطقه برخوردار است که این مسئله بیش از هرچیز نشان دهنده قدرت سازگاري خارشتر با اين منطقه مي باشد.  خرزهره را یکی دیگر از گیاهان دارویی شاخص منطقه غرب استان کرمانشاه است. اکالیپتوس جزء گیاهان دارویی شاخصی است که در شرکت‌ها گیاهان دارویی کرمانشاه به فروش می‌رود. آویشن یکی از گیاهان دارویی است که در بسیاری از مناطق کشور ایران رشد می‌کند.گیاه گل‌گاوزبان یکی از گیاهان دارویی در منطقه کرمانشاه است که می‌تواند فواید بسیار زیادی برای بدن داشته باشد.گل همیشه‌بهار یکی از گیاهان دارویی پرسود کرمانشاه است و می‌تواند در روزهای مختلف سال رشد بسیار عالی داشته باشد. گیاه دارویی بارهنگ یکی از گیاهان دارویی است که در مناطق گرمسیر کشور ایران رشد می‌کند. این گیاه به دلیل داشتن خواص متنوع می‌تواند به یکی از گیاهان دارویی محبوب در کرمانشاه تبدیل شود. گیاه دارویی اسپرزه در مناطق گرمسیری کرمانشاه رشد می‌کند و دارای خواص نشاط آوری بسیار زیادی است. شیرین بیان یکی از گیاهان دارویی کرمانشاه است که فواید بسیار زیادی برای بدن دارد. خارخاسک یکی از گیاهان محبوب در کرمانشاه براي افزايش اشتهای غذا دارد. بابونه نيز یکی از گیاهان دارویی است که در مناطق مختلف کشور رشد می‌کند و می‌تواند تاثیر زیادی روی کاهش درد جسمی به همراه داشته باشد. خواص بابونه باعث شده تا این گیاه به یکی از پرفروش‌ترین گیاهان دارویی کرمانشاه تبدیل شود. بلوط نيز جزء گیاهان دارویی است که امکان کاشت آن در كرمانشاه فراهم است. به همین خاطر شرکت‌های گیاهان دارویی کرمانشاه اگر روی خواص درمانی بلوط و فروش آن تمرکز کنند، می‌توانند به درآمد بالایی برسند. پونه نيز یکی از گیاهان دارویی است که در مناطق مختلف ایران از جمله كرمانشاه رشد ‌کند و خواص درمانی بسیار زیادی دارد.
 قصرشیرین شرایط بسیار مناسبی برای کشت گیاهان دارویی دارد و از مزایای آن درآمد زایی بسیار بالا، خرید تضمینی و تولید چهار بار در سال به صورت سه ماه یکبار است. شرایط مساعدی که قصرشیرین از نظر اقلیمی دارد پتانسیل تبدیل شدن این شهرستان به قطب تولید گیاهان دارویی در غرب کشور را دارد. قصرشیرین در غرب کرمانشاه بیش از 27 هزار تن جمعیت دارد و 186 کیلومتر مرز با عراق دارد که دارای 31 هزار هکتار اراضی کشاورزی و باغ است. تاکنون در قصرشیرین 9 گونه گیاه دارویی شامل به‌لیمو، آویشن، بادرنجبویه، نعناع فلفلی، مریم گلی، گل گاوزبان، نعناع، آلوئه ورا و اسطوخودوس تولید شده است.

**منطقه آزاد بانه ـ مريوان و استان كردستان

استان کردستان به دلیل تنوع محیط جغرافیایی، وضعیت ناهمواری‌ها و شرایط آب و هوایی، انواع مختلف پوشش گیاهی را می‌توان مشاهده كرد. بیشتر نواحی غربی، کوهستانی و اغلب پوشیده از جنگل‌های طبیعی و در نواحی شرقی استان اراضی مسطح، دشت‌ها و فلات‌های نسبتاً وسیعی وجود دارند. از مساحت استان 6/49 درصد معادل 1400 هزار هکتار مراتع، 3/11 درصد معادل 320 هزار هکتار جنگل و 1/39 درصد معادل 110 هزار هکتار اراضی زراعی به خود اختصاص داده است. مراتع استان در حدود 5/1 درصد از مراتع کشور را تشکیل می‌دهند. مراتع درجه یک استان با وسعت 350000 هکتار بیشتر در نواحی غربی و مرتفع استان نظیر سرشیو در جنوب غربی سقز و محدوده‌هایی از شهرستان بانه و مریوان به چشم می‌خورد. پوشش گیاهی این مراتع گیاهانی از تیره چتریان‌ (کما، لو و جاشیر)، گندمیان و گونه‌‌های علفی و خاردار است.  
استان کردستان از نظر گیاهان دارویی و صنعتی بسیار غنی است و حدود 169 گونه گیاهی از 54 تیره با مصرف دارویی و تعداد زیادی نیز با مصرف صنعتی در مناطق مختلف استان می‌رویند.ثعلب، شیرین بیان، بومادران، گل ختمی، رازیانه، کاسنی، شوید، ‌بابونه، آویشن و موسیر مهمترین گونه‌های دارویی استان است. هر یک از فصل‌ها در کردستان گیاهان مختلفی می‌رویند که تنوع آنها در فصل بهار بیشتر است. خواص دارویی برخی از گیاهان در برگ آنها و برخی در ساقه و ریشه آنها است.شهرستان‌های بانه، مریوان، سنندج و کامیاران دارای بیشترین تنوع گیاهان دارويي بوده و شهرستان‌های بیجار و منطقه سارال دیواندره نیز دارای بیشترین تنوع درختچه‌ها و علف‌های دارویی است. بیش از 2200 گونه گیاهی در مناطق مختلف کردستان می‌رویند که بیشتر آنها استفاده دارویی و ادویه‌ای دارند. در حال حاضر 204 تا 208 گونه به‌عنوان گونه‌های دارویی در سطح استان شناسایی شده اند و نشان می‌دهد که کردستان یکی از استان‌های مساعد برای رشد و کشت گیاهان دارویی است. قسمتی از استان دارای مراتع مناسب است که می‌توانند به‌عنوان ذخایز ژنتیکی و رویشگاه‌های طبیعی برای گونه‌های دارویی در سطح کشور باشد. در سال 97 در استان کردستان حدود یک هزار و 981 هکتار سطح زیر کشت گیاهان دارویی وجود داشت که 6 هزار تن گیاهان دارویی از آن برداشت شد. استان کردستان از نظر گیاهان دارویی و صنعتی بسیار غنی است و حدود 169 گونه گیاهی از 54 تیره با مصرف دارویی و تعداد زیادی نیز با مصرف صنعتی در مناطق مختلف استان می‌رویند. بیش از 150 گونه گیاه دارویی در کردستان وجود دارد. از مجموع 100 هزار و 298 تُن گیاهان دارویی تولید شده در سال 93 در کل کشور، سهم استان کردستان 43.7 تُن بوده است که این میزان برابر با 0.04 درصد است. شهرستان‌های بانه، مریوان، سنندج و کامیاران را مي‌توان دارای بیشترین تنوع گیاهان دارویی دانست. شهرستان‌های بیجار و منطقه سارال دیواندره نیز دارای بیشترین تنوع درختچه‌ها و علف‌های دارویی است. بخش سارال شهرستان دیواندره در استان کردستان با طبیعت فوق‌العاده و کم نظیر داراي بیش از 270نوع گیاهان دارویی و خوراکی بوده و  یکی از بهترین طبیعت‌هاي گردشگري است. 75 گونه گیاهان خوراکی در شهرستان بانه شناسایی شده که همه این گیاهان داراي خواص دارویي هستند در استان کردستان بیش از 450 گونه گیاهی خوراکی که خواص درمانی دارند. شهرستان مرزی بانه با 158 نفر در 270 کیلومتری غرب سنندج مرکز استان واقع شده است. سماق، نعناع فلفلی، سیاه دانه، سیر ، گلرنگ، سنجد، موسیر و گل محمدی از جمله گیاهان دارویی شاخص در استان هستند که در سطح‌های مختلف اقدام به کشت آنها شده است. برنامه تولید و فرآوری گیاهان دارویی شاخص در استان با توسعه باغات در اراضی شیبدار تاکنون در شهرهای بانه و مریوان اجرایی شده است. با توجه به غنی بودن منطقه از گونه‌های دارویی و اهمیت فراوان این گیاهان در درمان بیماری‌های مختلف، شناخت اثرات درمانی جدید کمک شایانی به پیشبرد صنعت داروسازی کشور دارد. بیش از 150 گونه گیاه دارویی در کردستان وجود دارد.

**منطقه آزاد سيستان و استان سيستان و بلوچستان 

سيستان و بلوچستان با 1 هزار و 200 گونه گياهي كه حدود 392 گونه آن قابليت مصرف دارويي و صنعتي دارند، دومين استان كشور به لحاظ تنوع گياهي محسوب مي‌شود. برخي گونه‌هاي گياهي اين سرزمين صدگنج از انواع نادر، منحصر به فرد و گاه اندميك با خواص بسيار ارزشمند دارويي به شمار مي‌روند كه از جمله گياهان دارويي خودروي منطقه مانند گز روغن، پنيرباد، آنغوزه، بنه، سنا، كُنار، وشاء، بادام كوهي، آلوئه‌ ورا، مريم گلي، برازمبل، كلپوره، گون، پونه، ايشوِرك، استبرق، درخت مسواك، خرزهره، علف مار، مارموتك، ريواس، درمنه، موسير، زيره سياه، گُلدِر، هندوانه ابوجهل، خارمريم، خارشتر، گل گندم، خاكشير، خارخَسَك، گزنه، شاه‌تره، بيد، مورد، پنيرك، داتوره، بنگدانه، پونه ‌سا، مشكك، سه ‌پستان، بومادران، پنج‌ انگشت و بارهنگ هستند.
 اين درحالي است كه گياهان ارزشمندي همچون حنا، نيل، چاي‌ ترش، كُنار، سير، زيره سبز، شنبليله، پاپايا‌(خربزه درختي)، جَم، چريش، گلرنگ، زعفران، گل ‌محمدي، عناب، كارلا، رازيانه، زنيان، پنيرك، فلوس، كرچك، اكاليپتوس، به ‌ليمو، استويا و آلوئه ‌ورا به‌صورت زراعي در مناطق مختلف استان و در سطحي بيش از پنج هزار هكتار مورد كشت قرار مي‌‌گيرند. سيستان و بلوچستان از لحاظ سطح زير كشت و توليد برخي از گياهان دارويي مانند حنا، نيل، چاي‌ ترش، و كُنار داراي رتبه نخست در كشور است. وجود گياهان متنوع دارويي و زينتي دراستان زمينه ساز سرمايه‌گذاري بخش خصوصي و شركت‌هاي دانش بنيان است. 
وجود گياهان با ارزش اقتصادي،كشت و توسعه گياهان دارويي و گونه‌هاي غيرچوبي مولد، كارگاه‌هاي كوچك روغن‌كشي از گز روغن، امكان بهره برداري از 80 تن بنه و كسور از جنگل‌هاي موجود و بهره برداري از 500 تن بادام تلخ از جنگل‌ها از جمله ظرفيت‌ها و توانمندي‌هاي استان است كه مي تواند زمينه سرمايه‌گذاري بخش خصوصي را فراهم كند. بومادران، صد آب، سرنجيل، شنز(خارشتر)، خاك شير، منگولي، مدوح (شيرين بيان)، دانيچك، توتري، كلپوره، گلدر، پورچنك، گواتك، شوتك، سارنگ، ازگند (آويشن)، درنگ (درمنه)، برنجاسف، بوجايل، كل كشته، دودني(اسپند)، مورپوژو، پتونتد، قارچ، جعفري، نعناي كوهي، راب، اسفناج وحشي، ريواس، پونه، گل‌گاوزبان، بنه، بادام كوهي، زير بال، انجير، كنار، كاسك، كسور از جمله مهمترين گياهان دارويي سيستان و بلوچستان محسوب مي‌شوند كه سرمايه‌گذاري بيشتر و ايجاد صنايع تبديلي گياهان دارويي در استان علاوه بر توجيه فراوان اقتصادي مي تواند به رونق اشتغال در منطقه كمك نمايد.
پوشش گياهي متنوع در سيستان و بلوچستان باعث شده تا گياهان دارويي زيادي همچون انغوزه، وشا، مورت، گز روغن، آلوئه ورا، سورنجان يا گل حسرت، ريشه شيرين بيان، زيره سياه، چاي ترش، مريم گلي، بادام كوهي و پونه با فراواني زياد در منطقه بتواند رونق‌بخش بازار، سرمايه‌گذاري، و اشتغال و منبع ارزآوري باشد.
موقعيت آب و هوايي و اقليم مناسب نيز باعث شده تا اين استان به رويشگاه گياهان دارويي كمياب تبديل شوند.گستردگي و تنوع اقليمي، امكان كشت خارج فصل گياهان دارويي در هواي آزاد، نيروي كار فراوان و ارزان، فراهم بودن زمينه توليد محصولات سالم و ارگانيك، سهولت مبادلات تجاري و صادرات محصول، برخورداري از پيشينه كهن و پويا در طب سنتي از جمله مزيت هاي نسبي استان در زمينه‌ گياهان دارويي است. همچنان‌كه ارزش قابل توجه اقتصادي و نيز قابليت اشتغال‌زايي در زيربخش‌هاي مختلف توليد، بسته بندي، بازاررساني و صنايع تبديلي، وضعيت گياهان دارويي را به گزينه‌اي مطلوب براي گنجاندن در الگوي كشت مناطق مختلف استان تبديل كرده است. موقعیت آب و هوایی و اقلیم مناسب، این استان را به رویشگاه گیاهان دارویی کمیاب تبدیل کرده است. سیستان و بلوچستان از لحاظ سطح زیر کشت و تولید برخی از گیاهان دارویی مانند حنا، نیل، چای ترش، و کُنار دارای رتبه نخست کشوری است. گونه‌های مختلفی از گیاهان در طبیعت سیستان و بلوچستان در فصل بهار شروع به روئیدن می‌کنند که به لحاظ خواص دارویی فراوان، جز گیاهان کمیاب شناخته می‌شوند.
گونه‌هاي گياهي منطقة سيسـتان داراي اهميت و كاربردهاي متنوعي در طب سنتي هستند كه با تأسيس منطقه آزاد سيستان و بـا اتخـاذ سياسـت‌هـا و راهكارهاي مناسب و مبتني بـر شـناخت واقـع‌گرايانـه از وضعيت موجود اين منابع و كاربرد روش‌هاي علمي و صـحيح در تمام ابعاد اعم از كاشت، داشـت، برداشـت و بهـره‌بـرداري صنعتي و اقتصادي آن، چه از طبيعت و چه بـه‌صـورت كشـت مكانيزه، مي‌توان به اهميت نقش و بازدهي گياهان دارويي در منطقه سيستان دست يافت. خارشتر، هندوانه ابوجهل، اوكاليپتوس، رازيانه، پنيرك، بارهنگ، خرفه، كهورك(جغجغه)، زنيان، خارخسك، زيره سبز، كور، يونجه، پونه، تاج خروس، جويِ دوسر، شلغم، پنجه مرغي، خرزهره، اسفرزه، روناس، شاه توت، شاهي، عناب و سياه شور از جمله گياهان دارويي استان سيستان و بلوچستان با محوريت منطقه آزاد سيستان به شمار مي‌روند. 

**منطقه آزاد بوشهر و استان بوشهر

استان بوشهر در جنوب ایران و در حاشیه خلیج فارس و در گسترده ارتفاعی از سطح دریا تا 1900 متر قرار گرفته است. این استان به دو بخش جلگه‌ای و کوهستانی تقسیم شده که خاک منطقه جلگه‌ای، شور و شنی ـ‌ رسی و منطقه کوهستانی، شنی، گاهی رسی و آبرفتی است. استان بوشهر با سه منطقه ساحلی، جلگه ای و کوهستانی رویشگاه انواع گیاهان دارویی و غیردارویی است. استان بوشهر از استان‌های غنی در زمینه گیاهان دارویی است و مردم این استان از زمان‌های  قدیم برای درمان بیماری‌های خود از این گیاهان شفا بخش استفاده می‌کردند. با توجه به مناسب بودن شرایط اقلیمی، ضرورت ارتقای بهره‌وری مصرف آب در مزارع و باغات و از طرفی کاهش منابع آب‌های زیرزمینی، توسعه گیاهان دارویی می‌تواند به عنوان یک مزیت و قابلیت در برنامه اصلاح الگوی کاشت استان قرار گیرد. تولید استان 4500 تا 5000 تن است که عمدتا به مصرف داخلی می‌رسد. صادرات گیاهان دارویی مستلزم تامین زیرساخت‌های فرآوری و بسته‌بندی است. در اراضی زراعی بوشهر گیاهان دارویی چون آلوئه‌ورا، سیاه‌دانه، شوید، گشنیز، رازیانه، زنیان، اسفرزه و کاسنی و در اراضی دیم گیاهان دارویی مثل هلپه، لگجی، کنار و آنغوزه کشت می‌شود. گیاهان این منطقه اگرچه با توجه به شرایط آب و هوایی، فلور گیاهی دارند، ولی اغلب از نظر خواص دارویی قابل توجه اند. توسعه گیاهان دارویی در استان یکی از برنامه‌های اساسی در اصلاح الگوی کاشت و تولید بخش کشاورزی به شمار مي‌رود. تا کنون حدود 600 گونه گیاهی در استان بوشهر شناسایی شده است که بیش از 370 گونه آن مصرف دارویی دارند. 40 گونه گیاه زینتی دارویی و 60 گونه ديگر نیز از استان‌های همجوار وارد می‌شود و در حال حاضر بیش از 15هکتار مزرعه گیاه دارویی آلوئه‌ورا در استان بوشهر وجود دارد که از شهرستان‌های دیلم و گناوه آغاز و تا آخرین منطقه ورودی هرمزگان، یعنی عسلویه و چاه مبارک پراکنده هستند. علاوه بر آن گیاهان دیگری مانند رازیانه، سیاه دانه، حنا، خارمریم در استان بوشهر کشت می‌شود. برداشت‌های بی‌رویه برخی از گیاهان دارویی طبیعی  مانند آویشن شیرازی سبب انقراض این گیاه مهم دارویی در استان بوشهر شده است. در حال حاضر بیش از 80 قلم داروی گیاهی در داروخانه های استان موجود است که از سوي پزشکان تجویز می‌شود. استان بوشهر از نظر وجود گونه‌های مختلف گیاهان دارویی استانی غنی و مستعد است که در صورت توجه بیشتر و سرمایه‌گذاری در این بخش می تواند به یکی از قطب‌های پرورش گیاهان دارویی تبدیل شود. گیاهان دارویی فراواني در استان بوشهر از مناطق جلگه‌ای و کوهستانی (شهرستان های دشتستان، دشتی و جم) و مناطق ساحلی (بخشی از شهرستان های بوشهر، گناوهف دیلم، تنگستان، دیر، کنگان و عسلویه) از ارتفاع صفر (ساحل دریا) تا 1860 متر (کوه خورموج) رشد می کنند که پراکندگی این گیاهان دارویی متناسب با اقلیم هر منطقه است. بهترین مناطق کشت گیاهان دارویی در استان بوشهر دشت برازجان، شبانکاره و بخش ارم و بوشکان است. برخی از این گیاهان شامل انار شیطان از گونه‌های نادر گیاهی از تیره پیچ ‌اناریان، لگجی، هلپه یا اروه، اوشه یا آویشن، بنگرو یا پنج انگشت، درمنه، دینشت یا اسپند، گزروک، پیدم یا پونه، راجونه یا رازیانه، بادام كوهي، اسفرزه يا  بنگو (Bangu)، نعنا خشک و سدر است. رازیانه، کاسنی، همیشه بهار، بابونه، خاكشير، ماری تیغال، شوید، سیاه دانه و نعناع فلفلی از جمله دیگر گیاهان دارویی استان بوشهر است. 

**گياهان دارويي در مناطق آزاد مازندران، سرخس و دوغارون در استان‌هاي مازندران و خراسان رضوي

تأسيس مناطق آزاد مازندران، سرخس و دوغارون از جمله آخرين مناطق آزادي هستند كه با اصلاحات صورت گرفته در مجلس شورای اسلامی و بررسی مجدد در شورای نگهبان راه‌اندازي شدند. منطقه آزاد مازندران شامل سه محدوده منفصل امیرآباد (1060 هکتار)، چپکرود ـ میرود (461 هکتار) و بندر نوشهر (85 هکتار) است. منطقه سرخس در نزدیکی نقطه صفر مرزی ایران و ترکمنستان و 185 کیلومتری شمال شرق مشهد قرار دارد. منطقه  دوغارون تایباد در شرق خراسان رضوی در فاصله 130 کیلومتری هرات افغانستان و 250 کیلومتری جنوب شرق مشهد قرار دارد. اين مناطق برخلاف همه فرصت‌هاي اقتصادي خود داراي ظرفيت‌هايي در حوزه گياهان دارويي استاني هستند كه با نگاه جديد صنعتي و با رويكرد توليد و صادرات كالاهاي صنعتي، صنايع تبديلي و تكميلي مي توانند زمينه‌ساز تحقق استراتژي آبي، استراتژي سبز، رونق و رشد اقتصادي منطقه‌اي شوند.   

**منطقه آزاد مازندران و استان مازندران

استان مازندران با بيش از 2 میلیون هکتار مساحت بیش از 90 درصد از آن‌را منابع طبیعی تشکیل می‌دهد. منابع طبیعی مازندران با مدیریت منابع طبیعی مازندران ـ منطقه ساری و منابع طبیغی غرب مازندران ـ منطقه نوشهر اداره می‌شود. جنگل‌های شمال کشورکه به جنگل‌های ناحیه رویشی هیرکانی یا خزری، جنگل‌های مرطوب و جنگل‌های صنعتی شمال شهرت یافته‌اند، همچون نوار سبزی حاشیه جنوبی دریای خزر و نیمرخ شمالی رشته کوه البرز از آستارا تا گلیداغ را به طول تقریبی 800 کیلومتر، عرض 20 تا 70 کیلومتر و ارتفاع 2800 متر از سطح دریا پوشانده‌اند. آمار گیاهان دارویی مازندران در جنگل‌ها و منابع طبیعی استان، حدود 800 گونه گیاهان دارویی متفاوت است. حدود 90 گونه درختی و 211 گونه درختچه‌ای، هزار و 558 گونه علفی در جنگل‌های خزری هیرکانی شمال کشور می رویند که برخی از گیاهان دارویی مانند باریجه،گل‌گاوزبان، گل محمدي، به لیمو، گونه‌های مختلف نعناع،  آویشن،‌کنگر، ریواس، اسفناج وحشی، کرفس کوهی و قارچ دنبلان یا ترافل كه یک نوع قارچ زیرزمینی است که با ریشه بعضی از درختان سخت چوب مانند بلوط، فندق، کاج، ولیک، صنوبر، افرا و غیره در منطقه رشد می‌کنند در حوزه جنگلی و کویری گونه‌هاي گياهي مانند بومادران ، ترسیاوش، ترتجبین، سیر،‌ آویش، گل محمدی، بابونه، بابا آدم، گزخوانسار، ناخونک، کتیرا، جوی دو سر، زرشک، گل گاوزبان، زیره، دم گیلاس، گل گندم، به، تخم ریحان‌، نه نا، پنیرک، سیاه دانه و نیز برگ زیتون رشد می کنند. با توجه به ظرفیت‌های استان در عرصه گیاهان دارویی و اینکه این نوع محصولات همانند دیگر تولیدات کشاورزی در بخش اقتصادی به‌عنوان صنعتی ارزآور محسوب می شود، ضرورت دارد تا مشکل توليد و فرآوري اين محصولات حل و فصل شود. برتری کشت گیاهان دارویی در مقایسه با سایر زراعت‌ها در اراضی شیبدار است، و از آنجایی‌که مصرف گیاهان دارویی به دلیل داشتن ماهیت طبیعی با بدن انسان سازگاری بهتری دارند و در بیشتر مواقع فاقد عوارض هستند ، توسعه کشت آن باید مورد اهتمام قرار گیرد. طرح کشت گیاهان دارویی مازندران ظرفیت‌های نهفته در اراضی شیبدار استان را برای توسعه این گیاهان ميسر ساخته و نشان مي‌دهد که کشت گیاهان دارويي نقش موثری در درآمدزایی، ایجاد اشتغال و جلوگیری از تخریب پوشش گیاهی و انقراض گیاهان در منطقه دارد. کشت گیاهان دارویی در استان مازندران از 400 هکتار سال 1390 به 670 هکتار در سال 94 و 720 هکتار در سال 96 و در سال گذشته به یکباره به هزار و 300هکتار افزایش یافته است که از این میزان 400 نوع گیاهان دارویی خودرو و پرورشی زیر کشت است. علاوه بر گیاهان خودرو، بیشــترین‌ تولیدات گیاهان دارویی‌ شـامل‌ گل‌ گاوزبان، سـنبل‌ الطیب‌، بادرنجبویه‌، آویشـن‌، مریم‌ گلی‌، عروسـک‌ پشـت‌پرده، نعنا فلفلی‌، به‌لیمو، انواع گوش بره، کاکوتی‌، گل‌محمدی‌، استویا و دیگر گیاهان دارویی‌ دیگر در این‌ استان وجود دارد. حدود 800 گونه گیاهی به عنوان گیاهان دارویی در استان مازندران شناخته شده است. در سال 1400، استان مازندران با داشتن سطحی معادل 1300 هکتار از 24 گونه گیاهان دارویی و میزان تولید معادل 2500 تن، نقش تعیین کننده‌ای در عرضه تولید گیاهان دارویی داشته است. بررسی وضع موجود و روند فعالیت‌های گذشته گیاهان دارویی در مازندران نشان می‌دهد که این استان با توجه به دارا بودن شرایط اقلیمی مساعد از موقعیت ممتازي برای تولید گیاهان دارویی برخوردار است. با برنامه‌ریزی‌های دولت سیزدهم 300 هکتار دیگر در قالب طرح‌هاي توسعه‌ای در استان مازندران به زیر کشت رفته است.کشت و برداشت سنتی انواع گیاهان دارویی شامل گل‌گاوزبان، عییه یا زولنگ، آویشن، گزنه، پونه کوهی (پِتنیک)، بیدمشک، بابونه، بومادران، گلپر، رنجبویه، رزماری، چای کوهی، گیاه گون، باریجه، گلپر، آویشن، کاکوتی،  بومادران، ثعلب، شقایق ایرانی، گزنه، بارهنگ، پنیرک، نسترن، بابونه، مریم گلی، پیاز کوهی، سیرکوهی، غدومه، زرشک، زولنگ، میخک و غیره را شامل می‌شود. با وجود گسترش گياهان دارويي، همچنان از عمده گیاهان دارویی استان است كه به صورت خودرو و یا سنتی انجام مي‌شود. علاوه بر کاشت و داشت گیاهان دارویی بومی مازندران، گیاهان دیگري در حال تکثیر و پرورش است که انواع پایا (چندساله) و فصلی مانند رزماری، اسطوخودوس، آویشن، نعناع فلفلی، آلوئه ورا، استویا، بومادران، ترخون، زولنگ و اناریجه را در بر مي‌گيرد. توسعه صنایع بسته بندی و فرآوری، کاهش قابل توجه عرضه خام و فله‌ای گیاهان دارویی را در بر دارد و مي‌تواند به صنعتي شدن توليد اين محصولات توجه كند. علاوه بر طبیعت این منطقه ، تولید گلاب و انواع عرقیات حدود  20 گونه گیاه دارویی به سبک کاملا طبیعی و سنتی در روستای شاه ناجر باعث جلب توجه مسافران و گردشگران به این منطقه شده است.کارشناسان و متخصصان رشته گیاه شناسی نیز از رویش گیاهان دارویی در این منطقه به عنوان گنجی پنهان توصیف می کنند و معتقدند که فعال‌سازی این ظرفیت های نهفته گامی در جهت  استفاده از توان رویشگاه اصلی گیاهان دارویی به شمار می‌رود.

**منطقه آزاد سرخس و استان خراسان رضوي 

استان خراسان رضوی با وسعتي معادل 7.8درصد مساحت کشور از تنوع اقلیمی برخوردار است، سرزميني که نواحي مختلف آن عرصه رويش انواع گياهان مناطق سردسيري و گرمسيري است، هرچند جزو مناطق نیمه خشک به‌شمار می‌رود .خراسان كه از دو واژه «خور» به‌معنای خورشید و «آسان» به معنای آمدن تشکیل شده است، به دلیل برخورداری از آب‌ و هوا و موقعیت جغرافیایی خاص، شرایطی مناسبي را برای رشد برخی گونه‌های ‌گیاهان دارویی فراهم آورده است كه از اهميت فراواني برخوردارند. بیش از 60 نوع گیاه دارویی در استان شناسایی شده که با اقلیم و آب و هواي آن سازگار است. خراسان رضوی با برخورداری از 37 درصد سطح زیرکشت گیاهان دارویی، رتبه اول كشور را درکشت و پرورش گیاهان دارویی دارد.گیاهانی مانند چای کوهی، چای ترش، آلوئه ورا، آنغوزه، آویشن، ختمی خبازی، گل‌گاوزبان در این منطقه كشت مي‌شوند. هم‌اکنون به‌جز زعفران، 16گونه مختلف گیاهان دارویی ديگر از جمله زیره سبز، گل‌محمدی، خاکشیر، آویشن، نعنا فلفلی، رزماری، اسطوخدوس، بابونه، ختمی، پنیرک، شیرین بیان، کاسنی، همیشه بهار، سرخارگل، آلوئه ورا، گل‌گاوزبان در این استان کشت می‌شوند. مهمترین اقلام گیاهان دارویی کشت شده ديگر اقلامي مانند ختمی خبازی، رازیانه،كتيرا، گون، وشا(كندل)، شقايق نعماني، كاكوتي، اروانه، علف مار، باريجه و كما، تاجريزي سياه، هندوانه ابوالجهل، خاکشیر و تخم شربتی هستند. در استان خراسان رضوی مراتع زیادی وجود دارد و این مراتع باعث شده‌اند تا گیاهان دارویی خودرو در این منطقه رشد زيادي داشته باشند. کشت زعفران يا طلاي سرخ از ديگر محصولات زراعی استان است که از درآمدزایی و اشتغال آفرینی فراواني  برخوردار است و افزایش کشت آن دارای مزیت است.
1. سرخس، شهری مرزی در استان خراسان رضوی است. اين منطقه مانند سایر شهرستان‌های استان خراسان رضوی از لحاظ وجود گیاهان دارویی خودرو بسيار غنی است. گیاهان دارویی این منطقه بیشتر شامل اسپند، بومادران، خارشتر، چای ترش، بابونه و زیره است و به عنوان منبع درآمد استفاده می‌شوند. منابع آبی و بازده اقتصادی برخی از محصولات موجب شده تا گیاهانی که مقاوم به شرایط کم آبی بوده و دارای ارزش اقتصادی بالایی هستند در این شهرستان کشت شوند. زیره از جمله گياهاني است که داراي خواص دارویی و درمانی فراوان بوده و کشت اين محصول برای شهرستان مزیت دارد. از جمله محصولات دیمی که در شهرستان کشت می شود و با توجه به بازار فروش و قیمت مناسب، سوددهی خوبی دارد، تخم شربتی و خاکشیر است. این محصولات در شهرستان سرخس به صورت دیم تولید می‌شود. گل گاوزبان یکی از گیاهان قدیمی است که استفاده های دارویی زیادی دارد. این گیاه علاوه بر اینکه به صورت آبی تولید می شود، قابلیت تولید محصول به صورت دیم را نیز دارد و کاشت آن در شهرستان دارای مزیت است.
2. دوغارون از توابع بخش مرکزی شهرستان تایباد در استان خراسان رضوی  است. اين منطقه نیز مانند سرخس از لحاظ وجود گیاهان دارویی خودرو بسيار غنی است. گل محمدی، زیره سبز، گل گاوزبان، تخم شربتی، عناب و سنجد از مهمترین گیاهان دارویی شهرستان تايباد هستند. سالانه بیش از هزار و 750 تن انواع گیاهان دارویی در این شهرستان تولید و روانه بازار مصرف می‌شود. با توجه به همجواری تایباد با افغانستان، مرز دوغارون و گمرک 100 ساله این شهرستان فرصتی مناسب برای صادرات انواع محصولات کشاورزی به افغانستان و بازارهای هدف منطقه‌اي این کشور است. به علت موقعيت جغرافيايي تايباد در منطقه شرق كشور، نزديك بودن به دو قطب توليدكننده‌ گياهان دارويي هند و پاكستان، وجود گمرك مرزي دوغارون و كارخانه‌ زيره و تهيه اسانس گياهان دارويي در تايباد از نقاط قوت آن است كه با سياست‌گذاري صحيح توليد گياهان دارويي، امكان فرآوري و صادرات آن وجود دارد. در حال حاضر از گمرك دوغارون اين شهرستان (از مبدأ افغانستان به مقصد كشورهاي حاشيه‌ خليج فارس) برخي از گياهان دارويي از جمله زيره سبز، شيرين بيان، چوبك و شيرخشت ترانزيت مي‌شود. زيره‌ سبز و زعفران بيش از 40 سال است كه در منطقه كشت مي‌شود و از قديم گياهاني مثل درمنه، بومادران، گون، شاه تره،كاسني، آويشن، پونه، خارخسك در رشته كوه‌ها و دامنه‌هاي شهرستان تايباد به‌صورت خودرو رشد كرده است. سالانه بیش از 2 هزار و 500 تن انواع گیاهان دارویی در این شهرستان تولید و روانه بازار مصرف می‌شود. با ايجاد واحدهای فرآوری محصولات دارویی در تایباد مي‌توان محصولات تولیدی بيشتري را علاوه بر مصرف داخلی به شهرستان‌ها و استان‌های همجوار ارسال شود. همچنان‌كه همجواری تایباد و مرز دوغارون و گمرک 100 ساله این شهرستان با افغانستان، فرصتی مناسب برای صادرات انواع محصولات کشاورزی به افغانستان و بازارهای هدف این کشور است. 
در پايان بايد گفت كه توليد گیاهان دارویی امروزه کاربرد وسیعی در صنعت داروسازی داشته و فرآوري آنها  می‌تواند نقش مهمی در حرکت رو به رشد مناطق آزاد كشور و رشد بنگاه‌هاي اقتصادي كوچك و متوسط براي توليد دارو داشته باشد. روشن است كه با شناخته شدن فرصت‌ها و با روش علمی و صنعتی جديد مي توان از ظرفيت‌هاي موجود گياهان دارويي كشور بهره برداری كرد. وجود استعدادها و فرصت‌هاي بيشمار در استان‌هاي كشور همراه با بهره برداری مناسب و با ارزش افزوده قابل توجه از ثروت بزرگ گیاهان دارویی اين استان‌ها و عدم خام فروشی و ايجاد فراوری و عمل‌آوری صنعتي موجب مي شود تا سرمایه هاي موجود در چرخه صنعت رو به رشد استان موثر واقع شوند.کارشناسان معتقدند تا زمانی‌که گیاهان دارویی در چرخه بازپروری و صنعتی شدن وارد نشده و زنجیره صنعتی در آن به‌وجود نیاید نمی‌توان چه در بخش سلامت و چه اقتصاد مناطق تاثیرگذار بوده و به حرکت توسعه‌ای منطقه شتاب بخشد. فقدان نگاه صنعتی و علمی به گیاهان دارویی و توجه کم به فرآوری این محصولات موجب مي‌شود تا گياهان دارويي تولیدی در استان‌هاي داراي مناطق آزاد تاکنون كه محصولات آنها به صورت خام پس از برداشت به بازارهای داخلی و خارجی ارسال شده و از کمترین ارزش افزوده برای فعالان این حوزه برخوردار مي‌شدند، وارد چرخه توليد اقتصادي با ارزش افزوده بالا شده و به منزله فعاليتي غالب به ارزآوري بيشتر براي كشور منجر شوند. گفته شده درحال‌حاضر سهم گیاهان دارویی کشور به‌صورت میانگین رقمی بالغ بر 60 تا 90 میلیون دلار است که پيش بيني مي‌شود تا سال 2050 میلادی مبلغی بالغ بر پنج تریلیون دلار از تجارت جهانی به گیاهان دارویی و لوازم آرایشی، بهداشتی اختصاص يابد. میزان تجارت بین‌المللی گیاهان دارویی سالانه بیش از 100 میلیارد دلار تخمین زده می‌شود که از این میزان کشور ایران به‌رغم قدمت هفت هزار ساله در طب سنتی و برخورداری از هزاران نوع گیاه دارویی، سهم‌بری چندانی نداشته است. ایجاد زنجیره تولید و توسعه بازارهای گیاهان دارویی باید در دستورکار مناطق آزاد كشور در استان‌هاي مختلف قرار گيرد تا بتوان کشت اين محصولات را به صورت اقتصادي زیر چتر حمایت خود قرار دهند همان‌طوري‌كه اصلاح الگوی کاشت و توسعه کشت گیاهان دارویی یبايد از سیاست‌های محوری مناطق باشند.