فعالیت گردشگری به عنوان یکی از مهم‌ترین فعالیت‌های فرهنگی ـ اقتصادی در جهان امروز قلمداد می‌شود که توجه اکثر کشورهای جهان را به خود جلب کرده است. درآمدهای چند صد میلیاردی این فعالیت، اکثر کشورها را واداشته که به هر نحو ممکن حداکثر بهره‌برداری را از فرصت پیش آمده ببرند و سهم بیشتری از درآمدها را نصیب خود کنند، این درحالی است که گردش اقتصادی تنها ویژگی گردشگری نیست بلکه موضوع از ابعاد مختلف اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و امنیتی و ... قابل تعمق و بررسی است.
**یادداشت از: محمدفرزاد میرزایی قلعه، مدیر گردشگری دبیرخانه شورای‌عالی مناطق آزاد
گردشگری در چارچوب الگوهای فضایی خاصی عمل می‌کند. یکی از این الگوهای فضایی؛ مناطق آزادی تجاری صنعتی و ویژه اقتصادی کشور است. این نواحی به علت آنکه جاذبه‌های اقتصادی؛ تاریخی ـ فرهنگی و طبیعی بسیاری دارند غالباً مقاصد گردشگری مهمی محسوب می‌شوند.
توسعه گردشگری در مناطق آزاد با دو هدف تبیین شده که عبارتند از:
1- گسترش و توسعه گردشگری بر اساس جلب مشارکت و فعالیت سرمایه و تخصص داخلی و خارجی در زمینه‌های گردشگری دریایی، گردشگری طبیعی، گردشگری علمی و فرهنگی، خانوادگی و بومگرا، از طریق ایجاد بسترهای لازم برای طرح‌های گردشگری مناسب، بهسازی و سالم‌سازی محیط و توسعه امکانات و زیرساخت‌ها در مناطق آزاد به منظور تحقق آن.
2- تاکید و توصیه و برنامه‌ریزی به منظور جذب و افزایش گردشگران علمی و فرهنگی از کشورهای توسعه یافته، گردشگران خانوادگی، ایرانیان مقیم سایر کشورها و توسعه گردشگری داخلی در مناطق آزاد . مناطق آزاد تجاری ـ صنعتی با داشتن قابلیت‌هایی در جهت افزایش صادرات، اشتغال‌زایی، جذب سرمایه‌گذاری خارجی و جذب گردشگران داخلی و خارجی میتوانند نقش مهمی در اقتصاد کشور ایفا کنند و ساختار اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و قوانین حاکم بر آن‌ها می‌تواند بستر مناسبی را برای توسعه گردشگری مهیا نماید. از این رو گردشگری در مناطق آزاد نقش مهمی را در نحوه برنامه‌ریزی و اتخاذ تصمیمات متناسب با قابلیت‌های این مناطق ایفا می‌کند.
به عبارتی هرچند ماهیت ابتدایی و اصل پیدایش این مناطق بر اساس مولفه‌‌های اقتصادی شکل گرفته است اما سرمایه گذاری در زیرساخت‌ها و استفاده از توان‌های بالقوه منطقه‌ای به منظور توسعه گردشگری از اهمیت خاصی برخوردار است. لذا ضروری است اولویت‌های مهم گردشگری و توسعه آن، شناسایی شده و در جهت پیشرفت منطقه استفاده شود. از این‌رو این سیاست‌ها برای رونق و توسعه گردشگری در پیش گرفته شده است.
الف) سیاست‌های کلی گردشگری در مناطق آزاد کشور
1- سیاست‌گذاری در راستای توسعه گردشگري داخلي براي همه اقشار درآمدي،
2- اولويت‌بخشي به کشورهای دارای مرز مشترک و غرب آسیا،
3- فرهنگ سازي جهت تقويت نگاه عموم جامعه ايراني به گردشگران همسايه (بخصوص عراق و پاکستان)؛
4- ايجاد كسب و كارهاي حوزه گردشگري،
5- آسان‌سازي سفر و بسترسازي براي تبادلات مالي با بازارهاي هدف،
6- افزايش تسهيلات و امكانات براي سرمايه‌گذاري داخلي و خارجي.
ب) سیاست‌های عملیاتی با توجه به امکانات مناطق آزاد (باتوجه به اینکه طبق آمارها حدود 80 درصد از ورودی‌ها گردشگران کشورهای همسایه هستند، پیشنهادات ذیل عمدتاً مربوط به این جمعیت هدف تدوین گردیده است):
- انجام مطالعات عميق در مورد بازارهاي كشورهاي همسايه به صورت مجزا و شناخت نيازها و سلايق آن‌ها؛
- طراحي محتواي تبليغاتي و بازاريابي ويژه براي هركدام از بازراهاي همسايه به صورت مجزا؛
- ايجاد بسترهاي لازم براي مسافرت دهک¬هاي مختلف درآمدي و همچنين گونه‌هاي مختلف گردشگري؛
- بسترسازي براي مسافرت به ايران با حذف روايد خانوادگي و ارائه ويزاهاي بلندمدت؛
- زمينه‌سازي براي جلب سرمايه‌گذاري خرد داخلي و خارجي در پروژه‌هاي مختلف گردشگري؛
- طراحي مسيرهاي جديد گردشگري و پرهيز از تاكيد بر مسيرها و مقاصد سنتي سفر و گردشگري در كشور؛
- تسهيل ورود همسايگان به ايران از طريق اتومبیل شخصي با محوريت سفرهاي خانوادگي و گروهي؛
- تنظيم و اجرايي پيمان‌هاي رسانه‌اي براي تصويرسازي مثبت ايران بين همسايگان و همچنين مردمان همسايه در ايران و به عباتي تصوير سازي مثبت از خاورميانه؛
- برگزاري رويدادهاي مختلف فرهنگي و ورزشي با همكاري همسايگان جهت تقويت ارتباطات فرهنگي ملت ايران با ملت‌هاي همسايه؛
- تقويت زيرساخت‌هاي فناوري اطلاعات براي تسهيل سفر و استفاده از اماكن و ظرفيت‌هاي گردشگري؛
ج) برنامه‌های عملیاتی کوتاه مدت
1- تشکیل شورای گردشگری و میراث فرهنگی
با توجه به اهمیت گردشگری در مناطق و جریان‌ساز اصلی فرهنگی- اجتماعی و البته درآمدی در مناطق نیازمند یکپارچه‌نگری در عرصه گردشگری مناطق و ارتباط گیری مستمر با تاثیرگذاران این عرصه میباشد از این رو باید شورای گردشگری در سطح دبیرخانه با حضور تاثیرگذاران این عرصه شکل گرفته و از سازمان‌های مختلف به خصوص بخش خصوصی در این شورا عضویت گرفته شود.
2- تشکیل مرکز ژئوپارک‌ها
ژئوپارک‌های ایران به عنوان میراث کهن طبیعت و آداب و رسوم یک ملت با حضور دانش بومی مناطق برای حفظ این میراث کهن یک فرصت بزرگ برای مناطق بر شمرده می‌شود؛ از آنجا که سه منطقه قشم، ارس و ماکو ظرفیت این گنجینه بی‌نهایت را دارند و 90 درصد ظرفیت کشور در حوزه ژئوپارک‌ها در مناطق آزاد است.
3- تفاهم نامه همکاری با سازمان ها
از آنجا که متولی اصلی گردشگری کشور وزارت گردشگری و صنایع دستی میباشد؛ کمتر سازمان یا وزارتخانه‌ای از ظرفیت گردشگری مناطق آزاد به عنوان یک واحد مستقل آگاهی دارد؛ از این رو لازم است تفاهم‌نامه‌های همکاری در این عرصه با سایر وزارتخانه‌ها و البته بخش خصوصی ایجاد گردد.
4- تشکیل تعاونی در مناطق
با توجه به عدم انتفاع کامل جامعه محلی از حضور گردشگران در مناطق و با توجه با سرمایه‌بر بودن فعالیت‌های حوزه گردشگری، لازم است شبکه همگرایی از مردم محلی جهت جذب سرمایه‌های خرد آن‌ها و تزریق این سرمایه به عرصه گردشگری ایجاد گردد.
5- رویداد‌های گردشگری ارزان
با توجه به شرایط اقتصادی کشور و بالا بودن هزینه‌های سفر، اقامت و.... و نیاز به اندیشه‌ورزی و ارائه راحل عملیاتی در حوزه گردشگری ارزان، همه‌گیر و کارآفرینانه؛ تشکیل رویدادهایی در زمینه گردشگری ارزان امری واجب تلقی می‌شود که با توجه به حمایت‌های سازمان مناطق آزاد انجام این مهم دربازه زمانی کوتاه سبب دسترسی به گنجینه‌ای از طرح‌ها و ایده‌ها از سراسر کشور می‌شود.
6- گردشگری راهیان نور
بخش قابل توجه‌ای از یادمان‌های دوران دفاع مقدس در مناطق آزاد کشور میباشند از جمله مناطق قصرشیرین، مهران، اروند؛ از این رو تهیه بسته‌های ویژه راهیان نور و همکاری بین سازمانی برای مهمان پذیری در ایام پیک سفر می‌تواند نقش قابل توجه‌ای در کیفیت معنوی و آسان سازی این سفر را داشته باشد؛
7- تعریف مسیر گردشگری دریایی
با توجه به دسترسی مناطق به آب‌های سرزمینی، ایجاد مسیر گردشگری دریایی در جنوب کشور می‌تواند توسعه دهنده گردشگری دریاپایه باشد ؛ محوریت این مسیر مناطق چابهار، قشم، کیش و اروند هستند.
8- تعریف کدهای ارزشی مناطق
با توجه به تنوع قومی حاکم بر مناطق و بی‌ضابطه بودن حضور گردشگران در مناطق، پیوسته خطر فراموشی سنت‌ها و ارزش‌های این مناطق وجود دارد از این رو لازم است کدهای ارزشی گردشگری در قالب گردشگری مسئولانه تعریف گردد و تمامی این کدها به گردشگران و کنشگران این عرصه یادآوری شود و این ارزش‌ها قبل از عزیمت گردشگران به مناطق توسط تور گردان‌ها و ... باید مطرح شود.
9- ساخت فیلم مستند از جذابیت‌های گردشگری مناطق آزاد
از جمله فعالیت‌های اساسی برای معرفی مناطق، استفاده از فرصت رسانه‌ها و محتواهای ویدیوئی برای این منظور میباشد که می‌تواند بستر ساز معرفی و جذب گردشگران باشد. از جمله ساخت فیلم‌های سینمایی بخصوص تهیه مستند از تمامی مناطق توسط چهره‌های شناخته شده ایرانگرد در قالب فیلم مستند و پخش این مستندها در قالب سریالی چند قسمتی در شبکه‌های رسانه ملی به ویژه در ایام نوروز.
10- تور سفیران کشورها در بین مناطق
از جمله اقدام قابل دسترس برگزاری دوره تور یک هفته‌ای برای سفیران سایر کشورها که مقیم ایران هستند که با این کار ضمن معرفی ایران میتوان تفاهم‌نامه‌هایی مابین مناطق و سفارتخانه‌ها برقرار گردد و برای تعریف تور‌های گردشگری مشابه و یا برگزاری همایش‌ها و جشنواره‌های این کشورها در مناطق.
11- شب فرهنگی مناطق در استان‌های سرزمین اصلی
با توجه به ظرفیت بسیار زیاد مناطق میتوان ضمن همکاری با استانداری‌ها و سازمان‌های گردشگری سایر استان‌ها زمینه برگزاری جشنواره‌های فرهنگی مناطق در سایر استان‌ها را فراهم نموده تا ضمن معرفی مناطق زمینه جذب گردشگر را فراهم نماید.
12- ایجاد جایزه ملی گردشگری مناطق آزاد
با توجه به اینکه مناطق آزاد قطب اول گردشگری کشور در قالب یک بسته کامل میباشد لازم است برای چهره شدن مناطق و به دست آوردن جایگاه واقعی خود جایزه ملی گردشگری (با استاندارد‌های تعریفی مناطق آزاد) را با حمایت خود ایجاد نماید لازم به ذکر است جایزه ملی در این سطح تا کنون برقرار نشده است که ایجاد این جایزه می‌تواند دبیرخانه و مناطق آزاد را متولی دبیری دائم این جشنواره نماید.