واکاوی سیر عملکرد منطقه آزاد چابهار بر پایه داده‌های عملکردی و نهاده‌های توسعه‌ای
آیا چابهار بر مدار توسعه قرار دارد؟ آیا چشم‌انداز چابهار روشن است؟ آیا چابهار بعد از نزدیک 30 سال می‌تواند به کارکردهای ذاتی‌اش نزدیک شود؟ آیا چابهار می‌تواند موتور توسعه محور شرق را روشن کند که از برنامه توسعه مطرح بوده است؟ اینها و هزار و یک پرسش اساسی و توسعه‌ای دیگر که در رابطه با چابهار مطرح است، یک دلیل بیشتر ندارد و آن ظرفیت‌های ذاتی و نهفته چابهار است که در صورت بلوغ و شکوفایی نه تنها منطقه و استان، که می‌تواند در اقتصاد ملی نقش‌آفرینی کند. آنچه از آن با عنوان مانع توسعه ظرفیت‌های چابهار نام برده می‌شد، جانمایی نادرست منطقه آزاد در چابهار بود که عملاً فرصت توسعه را از آن گرفته بود. اما سال گذشته محدوده منطقه آزاد بازنگری شده و با افزایش 68 هزارهکتاری، شهر و بندر را در برگرفت. حال با گذشت یک سال پرسش اساسی این است که آیا اکنون چابهار در مسیر توسعه قرار دارد که با توسعه محدوده این روند شتاب گیرد؟
گزارش حاضر به استناد آمارهای عملکردی چابهار در مقام پاسخ به این پرسش برآمده است.
ارزش تولید؛ رشد پنج‌برابری
منطقه آزاد چابهار از زمان آغاز به کار به عنوان یک واحد مورد توجه، نقش مهمی در حوزه تولید به ویژه در حوزه تامین کالاها و محصولات کشورهای حوزه نفوذ این منطقه داشته است. روند این رشد از سال 1393 که ارزش تولیدی معادل 1240 میلیارد ریال را ثبت کرده به طور پیوسته تا سال 1396 سیر صعودی به خود دیده است که در سال مورد اشاره با رشدی بیش از چهار برابر، رقم 5680 میلیارد ریال را در حوزه ارزش تولیدات ثبت کرده است. این میزان اگرچه در سال بعد با اندکی کاهش به 3450 میلیارد ریال رسید اما با رشدی پرشتاب‌تر در سال 1398 توانست خود را به نزدیکی شش هزار میلیارد ریال برساند.
سرمایه‌گذاری داخلی؛ رشد چهاربرابری
پتانسیل دیگر این منطقه، در توانایی جذب سرمایه‌گذاری داخلی از سرمایه‌گذاران ایرانی است که تشویق آنها به سرمایه‌گذاری در چابهار اگرچه در طول چهار سال 1393 تا 1396 شیب ملایمی را تجربه کرده است و در آخر این بازه به 2015 میلیارد ریال سرمایه‌گذاری داخلی محقق‌شده رسید اما پس از این سال با رشدی خیره‌کننده در سال 1397 رشدی چهاربرابری را به دست آورد و در سال پس از آن یعنی 1398، توان جذب رقمی معادل 12670 میلیارد ریال را ثبت کرد. این رشد شتابان در قابلیت سرمایه‌گذاری داخلی محقق‌شده نشان از توان بالای این منطقه در تشویق سرمایه‌گذاران داخلی به سرازیر کردن دارایی‌های خود به منطقه آزاد چابهار خواهد داشت تا علاوه بر افزایش امکان تولید در این منطقه، امکان افزایش ثروت ملی نیز محقق شود.
افراد شاغل به کار؛ رشد سه‌برابری
متاثر از چنین مساله‌ای، آمارها نشان می‌دهد تعداد کل واحدهای تولیدی منطقه آزاد چابهار در سال‌های 1396 تا 1398 روند صعودی به خود گرفته و در سال پایانی به 269 شرکت افزایش یافته است. تاثیر افزایش تعداد این شرکت‌ها بر اشتغال واحدهای تولیدی نیز اثرگذار بوده است به شکلی که در همین بازه زمانی، سه برابر شدن تعداد افراد شاغل به کار در واحدهای تولیدی منطقه را می‌توان مشاهده کرد.
صادرات؛ رشد دوبرابری
در حوزه صادرات، فعالیت‌های منطقه آزاد چابهار به دو حوزه صادرات برون‌مرزی و صادرات به سرزمین اصلی تقسیم می‌شود. اگرچه این منطقه در حوزه صادرات کالا و خدمات، حضور فعالی در بازارهای منطقه‌ای و جهانی داشته است اما به دلایل گوناگون، برآیند صادرات در یک دهه اخیر روندی نوسانی به خود گرفته است. ارزش صادرات به خارج از کشور از مبدأ منطقه آزاد چابهار در سال 1397 معادل پنج میلیون دلار بوده است که در سال 1396 رشد بیشتری داشته و به عدد هفت میلیون دلار رسیده است. در فاصله سال‌های 1396 تا1397 ، افزایش دوبرابری ارزش صادرات در این حوزه ثبت و رقم 15 میلیون دلار برآورد شده است. با این حال در سال 1398 این میزان با افت محسوس همراه بوده به گونه‌ای که در پایان این سال، ارزش صادراتی به حدود 9/ 3 میلیون دلار رسیده است.
صادرات به سرزمین اصلی؛ رشد سه‌برابری
در سوی دیگر، صادرات به سرزمین اصلی نیز تقریباً روندی مشابه را طی کرده است و پس از یک دوره کم‌نوسان، از سال 1396 که رقمی برابر با هشت میلیون دلار را محقق کرده، در سال 1397 دو برابر شده و در سال بعد یعنی 1398، به بالاترین سطح در تاریخ خود رسیده که ارزش 21/ 4 میلیون دلار را محقق کرده است.
سهم 81 درصد منطقه آزاد در پروژه‌های عمرانی
علاوه بر تمرکز منطقه آزاد چابهار بر محور اصلی توانایی این منطقه که اغلب صادرات و واردات و تولید کالا و خدمات برای کشورهای حوزه نفوذ خود است، با این حال طرح‌ها و پروژه‌های عمرانی متعددی توسط سازمان منطقه آزاد چابهار به مرحله اجرا درآمده است. آمارها نشان می‌دهد از سال 1397 برنامه‌ای در راستای اجرای 31 پروژه عمرانی در دستور کار قرار گرفته که قرار است 71 درصد از آنها تا پایان نیمه اول 1400 به بهره‌برداری برسد. این پروژه‌ها با مشارکت حداکثری سازمان منطقه آزاد چابهار عملیاتی شده و سهم سازمان در این مهم شامل 81 درصد از سهم آنهاست. در زمان احداث و بهره‌برداری از این پروژه‌ها 4777 فرصت شغلی ایجاد خواهد شد که تاثیر بسزایی بر اقتصاد اجتماعی منطقه خواهد گذاشت.
حمل‌ونقل و ترانزیت در صدر پروژه‌های عمرانی
مجموع ارزش سرمایه‌گذاری پروژه‌های عمرانی در سال 1399 حدود 25091 میلیارد ریال و حجم پروژه‌های قابل بهره‌برداری حدود 9378 میلیارد ریال برآورد شده است که حوزه «زیرساخت حمل‌ونقل و ترانزیت» با 11007 میلیارد ریال بیشترین سهم را در این پروژه‌های عمرانی به خود اختصاص داده است و پس از آن، حوزه‌های زیرساخت گردشگری، زیرساخت اداری و زیرساخت مسکونی در رده‌های بعدی قرار دارند.
تمرکز ویژه بر مسوولیت‌های اجتماعی
از جمله اقدامات مهم سازمان منطقه آزاد چابهار در راستای توجه به وظایف انسانی، ایفای نقش مسوولیت اجتماعی است. این سازمان توانمندسازی محلی را یکی از دستورات اساسی در کار خود قرار داده و در سال 1398 با کمک دانشگاه تهران و صاحب‌نظران محلی و استانی اقدام به تدوین سند مسوولیت اجتماعی سازمانی کرد. بر همین مبنا، این سازمان در بخش‌های گوناگونی از جمله بهداشت و درمان، توسعه گردشگری، حمایت‌های اجتماعی، آموزش و فرهنگی، محیط زیست، ساخت فیلم و حتی ساخت مدرسه فعالیت‌های قابل توجهی داشته است. در 100 پروژه‌ای که سازمان منطقه آزاد چابهار در آن فعالیت داشته، 48 پروژه اجتماعی شامل پروژه ساخت 20 مدرسه، یک مجتمع شبانه‌روزی، سه خوابگاه، چهار زیرساخت بهداشتی و 20 زیرساخت ورزشی است که بیشترین سهم را در پروژه‌های مسوولیت این سازمان به خود اختصاص داده است. پس از آن نیز پروژه‌های فرهنگی با 33 پروژه شامل ساخت و تجهیز 27 خانه امید روستایی، پنج کتابخانه روستایی و یک خانه فرهنگ‌وهنر و همچنین اجرای 17 پروژه گردشگری و دو پروژه محیط زیستی را می‌توان یادآور شد. به همین ترتیب، شاید شاخص‌ترین اقدام این سازمان در این زمینه را بتوان راه‌اندازی و حمایت و روند فعالیت دبیرستان دانا و توانا عنوان کرد. هدف از حمایت و پشتیبانی از این نهاد علمی-آموزشی که با نگاهی آینده‌نگرانه به آن توجه شده است، بارورسازی پتانسیل‌های استعدادی و تقویت تخصص نسل‌های آینده است که قطعاً تاثیر بسزایی در آینده این منطقه و حتی کشور خواهد داشت.