چابهار؛کلید توسعه محور شرق

این استان به سبب موقعیت خاص جغرافیایی، پراکندگی زیاد، گستره بیش از 180هزار کیلومترمربع به عنوان پهناورترین استان کشور و همچنین وجود مرزهای طولانی، ساحل زیبای دریای عمان، آب و هوایی متنوع و وجود چهار فصل از ظرفیت‌ها و توانمندی‌های زیادی برخوردار است.
در این میان به نظر می‌رسد وجود بندر چابهار به عنوان تنها بندر اقیانوسی ایران که به دلیل نزدیکی به بازارهای جنوب و جنوب‌شرق آسیا از یک‌سو و بازارهای آسیای میانه و افغانستان و کشورهای CLS از سوی دیگر نه تنها برای کشور که از اهمیتی فرامنطقه‌ای برخوردار است، یکی از مزیت‌های منحصر به فرد اقتصادی استان به‌شمار می‌رود.
کارشناسان می‌گویند، این بندر به دلیل قابلیت پهلوگیری کشتی‌های اقیانوس‌پیما بیش از 90هزار تن یکی از مهمترین چهارراه‌های کریدور شمال ـ جنوب و شرق به غرب بازرگانی جهان است و درعین حال به دلیل داشتن جاذبه‌های فراوان و زیبای تاریخی، طبیعی و گردشگری از یک سو و وجود سرمایه‌گذاری‌های داخلی و خارجی برای ایجاد ده‌ها طرح بزرگ و کوچک همچون پتروشیمی، فرودگاه، فولاد و… و در کنار وجود منطقه آزاد تجاری صنعتی چابهار به عنوان موتور محرک توسعه اقتصادی منطقه شرق و همچنین توسعه سواحل مکران نقش مهمی را در اقتصاد کشور دارد.
در عین حال تمدید معافیت بندر چابهار از تحریم‌ها، می‌تواند نقطه قوتی برای این منطقه برای گسترش و جذب سرمایه‌گذاری‌های خارجی و همکاری با دیگر کشورها باشد.
ناگفته نماند، بندر چابهار به دلیل بهره‌مندی از موقعیت استراتژیک، وجود زیرساخت‌های حمل و نقلی و همچنین قرار گرفتن در خارج از تنگه هرمز و دسترسی به اقیانوس هند مورد توجه بسیاری از سرمایه‌گذاران بین‌المللی از جمله هند، چین، پاکستان، افغانستان و… قرار گرفته است.
در اینجا همچنین باید به وجود بازارهای مصرف در پسکرانه این بندر و دسترسی به کانون‌های انرژی به عنوان دیگر پارامترهای توجه سرمایه‌گذاران خارجی اشاره داشت، به‌طوری که روند سرمایه‌گذاری‌ها در این منطقه نسبت به 10 سال قبل از رشد خوبی برخودار شود، به همین دلیل دکتر عبدالرحیم کردی رئیس سازمان منطقه آزاد چابهار تأکید دارد: متوقف ساختن توسعه چابهار به عنوان یک نقطه کانونی در مناسبات دیپلماسی اقتصادی معنایی ندارد.
کارشناسان می‌گویند: اتخاذ راهبردهای هوشمندانه، درست و به‌موقع می‌تواند تحولات بزرگی را در آینده این منطقه رقم بزند؛ چنانکه از آن‌جمله می‌توان به انعقاد قرارداد ایران، هند و افغانستان برای ترانزیت کالاهای هند به افغانستان از طریق بندر چابهار اشاره داشت که این امر توانسته است با گره زدن منافع دو کشور هم‌پیمان آمریکا با این منطقه، سبب معافیت چابهار از تحریم‌های آمریکا شود.
عبدالرحیم کردی مدیرعامل منطقه آزاد چابهار در این زمینه می‌گوید: موقعیت استراتژیک چابهار و تغییر وزن نهاده‌های تولید و قیمت تمام شده کالا را با افزایش وزن هزینه‌های حمل و نقل جایگاه این منطقه را در صدر فهرست بررسی امکان‌سنجی اغلب پروژه‌های تولیدی خصوصاً صنایع و انرژی تثبیت کرده است.
با این وجود به نظر می‌رسد علیرغم اینکه اولین توجهات به این منطقه با محور حمل و نقل و ترانزیت از حدود 25 سال پیش در قالب برنامه دوم صورت گرفت، با این حال در طی این سال‌ها روند توسعه به‌خصوص در منطقه چابهار چندان مطلوب نبوده است. اگرچه باید اشاره داشت به دنبال توصیه مقام معظم رهبری که از سواحل مکران به عنوان یک گنج پنهان و پیشران اقتصادی یاد کردند، توجهات به این بخش از کشور مجدداً جلب شد و این موضوع در نهایت منجر به سند توسعه سواحل مکران شد که بدین‌ترتیب چابهار را در کنار سند توسعه محور شرق به نقطه تلاقی این دو سند متصل می‌کند.
باید اشاره داشت: در همین راستا ایجاد سازمان منطقه آزاد چابهار در اردیبهشت سال 70 در اراضی شرق خلیج چابهار به مساحت 14هزار هکتار توانست به نقطه اتکای مهم و اساسی در زندگی اقتصادی، اجتماعی و سیاسی منطقه تبدیل شود.
هرچند گفته می‌شود در طی 25 سال گذشته به‌دلیل محدودیت‌های مختلف آنچنان که باید از فرصت‌های پیش آمده بهره‌گیری لازم نشده است، اما به گفته مدیرعامل منطقه آزاد چابهار، با شروع به کار دولت آقای روحانی و ایجاد شفافیت و برنامه‌پذیرکردن این مناطق، گام‌های خوبی از سال 93 تاکنون برداشته شده، به‌طوری که حجم تولیدات این منطقه از 50میلیارد تومان در سال 93 به 1083میلیارد تومان در پایان سال 96 رسیده که رشدی 20برابری را داشته است.
نگاهی به فعالیت‌های صورت گرفته‌ در این منطقه نشان می‌دهد که چابهار در تلاش برای کسب سهم بیشتر از اقتصاد ملی در سال‌های اخیر از طریق تبدیل شدن به کانونی برای دسترسی به بازارهای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای از یک سو و بهره‌گیری از امکانات پسکرانه‌ای سرزمین مادری که در استان‌های سیستان و بلوچستان، خراسان جنوبی و کرمان وجود دارد، توانسته است الگوی موفقی را در بخش‌های مختلف حمل و نقل و ترانزیت، ایجاد صنایع سنگین و سبک و همچنین گردشگری از خود به نمایش بگذارد. البته در این میان به نظر می‌رسد در چارچوب توسعه‌محور شرق و با وجود زیرساخت‌های موجود، بنا بر آنچه دکتر کردی می‌گوید: ترانزیت و حمل و نقل می‌تواند به عنوان مأموریت اصلی منطقه آزاد چابهار حرف اول را بزند.
گفته می‌شود از مجموع 3 کریدور حمل و نقل که کارشناسان بر جهان تعریف و پیش‌بینی کرده‌اند، دو کریدور از ایران می‌گذرد که در این میان چابهار نقطه عبور جنوبی‌ترین کریدور شرقی‌ـ غربی جهان است.گفتنی است؛ طرح جامع ایجاد بندر چابهار در سال 52 با پیمانکار مربوطه منعقد شد و پس از انقلاب به دلیل کمبود منابع مالی بخشی از طرح به تعویق اقتاد و فقط بخشی از طرح شامل اسکله نصب سریع و موج‌شکن آغاز و به سرانجام رسید.
در این میان عملیات اجرایی بندر شهید کلانتری که یکی از دو بندر چابهار است، از سال 62 به‌طور جدی آغاز شد و با تکمیل 4 پست اسکله فلزی عملاً به بهره‌برداری رسید. همچنین بندر شهید بهشتی به عنوان دومین بندر چابهار با توجه به جنگ تحمیلی در سال 61 احداث شد.
دکتر آقایی مدیرکل دریانوردی استان سیستان و بلوچستان می‌گوید: بندرچابهار در قالب یکی از بنادر مهم کشور با ظرفیتی بالغ بر 77میلیون تن به عنوان تنها بندر اقیانوسی ایران در منطقه و همچنین دستیابی به آبهای آزاد بین‌المللی از طریق اقیانوس هند از موقعیت استراتژیکی برخوردار است.باید اشاره داشت: وجود چنین موقعیت منحصر به فردی از جمله ایجاد زیرساخت‌های حمل و نقلی اعم از دریایی، هوایی، جاده‌ای و ریلی سبب شده تحرکات خوبی را در این زمینه شاهد باشیم.
به‌طوری که به گفته دکتر آقایی حجم سرمایه‌گذاری‌های انجام شده توسط بخش خصوصی در سال گذشته به 1000 میلیارد تومان رسیده و این بندر به چهارمین بندر کانتینری کشور تبدیل شده است.
وی از چابهار به‌عنوان بندر بدون محدودیت نام برده و می‌افزاید: این بندر از لحاظ پذیرش انواع کشتی‌ها با سایزهای مختلف هیچ مشکلی نداشته و از سوی دیگر با توجه به تخفیفات و تشویقات تعرفه‌ای و غیرتعرفه‌ای پیش‌بینی شده، کار تخلیه و بارگیری در این بندر طی سال گذشته از بیشترین حجم در طول تاریخ این بندر برخوردار شده است.
باید یاد‌آور شد: احداث مخازن پتروشیمی و نفتی، کارخانه آب شیرین‌کن، جمع‌آوری مواد زائد کشتی‌ها، احداث ترمینال تمام مکانیزه مواد معدنی، ایجاد انبار مکانیزه نگهداری کالا، مخازن نگهداری L.P.G در بندر شهید‌بهشتی و همچنین مخازن فرآورده‌های نفتی و انبارهای چند‌منظوره ازجمله دیگر مزیت‌های ایجاد شده در این بندر توسط بخش خصوصی است. ناگفته نماند، اگر چه وجود ظرفیت‌های این‌چنینی در بندر چابهار می‌تواند بخش ورود هر چه بیشتر صاحبان کالا و در کنار آنها خطوط کشتیرانی و در نتیجه درآمدزایی و اشتغالزایی بالا برای این منطقه باشد، اما به نظر می‌رسد وجود یک زنجیره حمل و نقل با استفاده از روش‌های مختلف اعم از جاده، ریل و هوایی در جهت تحقق اهداف در نظر گرفته برای بهره‌گیری از تمامی پتانسیل‌های موجود این حوزه ضرورتی اجتناب‌ناپذیر دارد.

 در حال حاضر اگرچه ناوگان جاده‌ای بیشترین سهم حمل و نقل ترکیبی برای ترانزیت کالا را بر عهده دارد، اما با اتصال شبکه ریلی به بندر چابهار که هم‌اکنون 40‌درصد پیشرفت فیزیکی دارد و همچنین ایجاد فرودگاه مختص این منطقه، این بندر می‌تواند در روند بهبود مدیریت هماهنگ توسعه پایدار منطقه چابهار با محوریت حمل و نقل و ترانزیت کالا نقشی محوری داشته باشد.
بی‌تردید وجود زیرساخت‌های این‌چنینی از یک سو و گسترش زمینه‌های ایجاد ظرفیت‌های جدید اقتصادی از سوی دیگر، بستر مناسبی را برای مدیریت سرمایه‌گذاری‌ها در چارچوب ایجاد زنجیره تولید در بخش صنعت به‌عنوان یکی دیگر از پارامترهای توسعه‌محور شرق و همچنین سواحل مکران فراهم ساخته است؛ چنانکه به گفته مدیرعامل منطقه آزادچابهار، با تلاشهای انجام شده، امروز پروژه‌های مختلفی در چارچوب شهرک‌های انرژی، شیلاتی، برنج، خرما، تجهیزات پزشکی و خودرو توصیه‌پذیر شده است.
در اینجا همچنین باید به برنامه‌ریزی در خصوص ایجاد قطب سوم پتروشیمی کشور اشاره داشت که در چارچوب توسعه سواحل مکران با تعریف 48 پروژه و برآورد اعتباری معادل 63 هزار میلیارد تومان، نیمی از آن برای ایجاد این قطب پیش‌بینی شده است که در این خصوص شرکت توسعه پتروشیمی نگین مکران در فاز اول، با حجم تولید سالانه 5ر8 میلیون تن موفق به اخذ مجوز محیط‌زیست شده است.
علیرضا منیری ابیانه مدیرعامل این شرکت می‌گوید، پیرو مصوبه هیات وزیران در سال 90 در زمینی به مساحت 1200 هکتار در قالب 18 «پلن» مجتمع پتروشیمی مبتنی بر خوراک گاز متان به صورت شهرکی در محدوده منطقه آزاد چابهار شکل گرفت.
گفتنی است: عمده محصولات این مجتمع که شامل طرح‌های متانول اوره و چندین طرح پیشرفته GTX است، صادراتی است که به‌عنوان خوراک برای مجتمع‌های پتروشیمی و همچنین صنایع پایین‌دستی در نظر گرفته شده یا وارد بازار کشور خواهد شد.
وی با اشاره به اینکه همچنین قرار است برای تکمیل زنجیره ارزشی محصولات، صنایع پائین‌دستی در شهرک پتروشیمی مکران احداث شود، می‌گوید: مجتمع‌های پتروشیمی پیش‌بینی شده در فاز نخست شهرک پتروشیمی به‌طور تقریبی روزانه به 30 میلیون مترمکعب گاز طبیعی نیاز دارند که گاز مورد نیاز از طریق خط لوله هفتم سراسری ـ که هم‌اکنون تا ایرانشهر کامل شده ـ تامین می‌شود.
مدیرعامل شرکت پتروشیمی نگین مکران می‌افزاید: در حال حاضر دو سرمایه‌گذار بخش خصوصی در چارچوب فاز اول این مجتمع پتروشیمی فعالیت خود را شروع کرده‌اند که یکی از آنها 35 ودیگری 20 درصد پیشرفت فیزیکی داشته‌اند.
منیری ابیانه ادامه می‌دهد: در حال حاضر اصلی‌ترین محدودیت برای سرمایه‌گذاران، تامین گاز به‌عنوان خوراک این مجتمع است که در این خصوص وزارت دفاع در سال 95 داوطلب سرمایه‌گذاری برای ایجاد خط لوله گاز به منطقه چابهار شد و پیش‌بینی می‌شود اواسط سال آینده همه عرصه‌های این منطقه گازرسانی شود و بدین‌ترتیب این امکان فراهم می‌شود که 2 «پلن» از 6 «پلن» تولید متانول در فاز اول این پروژه به ترتیب در سال‌های 1400 و 1401 به بهره‌برداری برسد.
در کنار پتروشیمی، پروژه بزرگ دیگری که می‌تواند چهره این منطقه را دگرگون کند، پروژه فولادسازی است که بر اساس طرح جامع فولاد کشور، چابهار با تولید 10 میلیون تن، در حقیقت به نوعی 20 درصد از ظرفیت 50 میلیون تنی فولاد در چشم‌انداز 1404 را بر عهده خواهد داشت.
مهندس پیمان طالبی مدیر سایت فولاد مکران با اشاره به اینکه فاز اول این مجموعه فولادی به ظرفیت 6ر1 میلیون تن در سال در حال احداث است، می‌گوید: این پروژه که با «گندله» تغذیه شده و تولید آن «آهن» است، تماماً ساخت داخل است و تا 5ر2 سال آینده به بهره‌برداری می‌رسد ناگفته نماند ساخت مجتمع فرآوری مواد معدنی به‌عنوان صنعت بالادست مجتمع‌های فولادی هم در دست انجام است.
به این نکته باید اشاره داشت: در کنار صنایع بزرگ، ایجاد طیف گسترده‌ای از صنایع کوچک و متوسط هم در منطقه آزاد چابهار برنامه‌ریزی شده است که از آن جمله می‌توان به واحد‌های توربافی، بسته‌بندی و فرآوری چای، تولید مانتو، پرورش شترمرغ، تولید پروفیل و …. اشاره کرد که مزیت‌های زیادی را در بخش‌های صنعتی و کشاورزی آفرید و توانسته‌اند اشتغال مطلوبی را در این منطقه بوجود آورد.
کارشناسان معتقدند: با توجه به روند رو به گسترش چنین سرمایه‌گذاری‌هایی که سبب شده در حوزه‌های مختلفی ازجمله چای، برنج، دام زنده و … مزیت‌های خوبی ایجاد شود، چهره چابهار بیش از پیش به‌عنوان یک منطقه آزاد با رویکرد تولیدی صادراتی رخ بنماید.
در این زمینه حسین پرویزی که در خصوص پروژه شترمرغ فعال است، در چارچوب توسعه مشاغل خرد با انعقاد تفاهمنامه‌ای با منطقه آزاد و صندوق کارآفرینی، تسهیلاتی را به مبلغ 12 میلیون تومان به 5600 داوطلب فعال در این رشته پرداخته است تا آنها هم بتوانند در زمینه پرورش شترمرغ مشارکت کنند. یک تولید‌کننده مانتو هم که تاکنون 800 کارگاه سوزن‌دوزی را در استان سیستان‌و‌بلوچستان ساماندهی کرده، توانسته است طی مدت 4 ماه از زمان راه‌اندازی 1000 سوزن‌دوزی را در چارچوب مشاغل خانگی در روستاهای منطقه ساماندهی کند.
همچنین یک تولید‌کننده «نایلکس» که با سرمایه‌گذاری مشترک ایران و پاکستان فعالیت دارد، با 90 نفر اشتغالزایی، 98 درصد تولیدات خود را به افغانستان و پاکستان صادر می‌کند.
احمد فرحناکی هم که سرمایه‌گذار واحد فرآوری و بسته‌بندی چای در این منطقه است و هر سال نزدیک به 4 هزار تن چای را در چابهار فرآوری می‌کند، با اشاره به تغییر گروه‌ کالایی چای از یک به دو با هدف جلوگیری از تخصیص ارز دولتی می‌گوید: هر سال نزدیک به 10 درصد چای خود را به استرالیا و انگلیس صادر می‌کردیم که با این تغییر گروه کالایی و ممنوعیت صادرات چای، صادرات ما به صفر رسید و از طرف دیگر واردات برگ سبز چای هم به دلیل تحریم‌ها با مشکل
مواجه است.
در عین حال باید گفت منطقه آزاد چابهار علاوه بر مزیت‌های گفته شده، به دلیل موقعیت اکولوژیکی منحصر‌به‌فرد و با دارابودن جاذبه‌های طبیعی، این منطقه را به یک مقصد ملی و بین‌المللی گردشگری تبدیل کرده است. چنانکه وجود سواحل زیبای صخره‌ای، مرجانی و ماسه‌ای دریای عمان (مکران) در محدوده چابهار و کنارک، آثار تاریخی و طبیعی در کنار قلعه پرتغالی‌ها، ساختمان‌های قدیمی گمرک و پست، آرامگاه سیدغلام رسول، ساختمان قدیم فرمانداری (موزه محلی)، باغات موز باهوکلات و دشتیاری، کوه‌های مریخی، خانه‌های سنتی خشتی و گلی، تالار لیپار و همچنین روستاهای تاریخی «تیس» و «رمین» چابهار را به یکی از 10 منطقه مهم راهبردی جهان که از جاذبه‌های دیدنی در طول سال برخوردار است، تبدیل کرده و برای هر مسافری چشم‌نواز و دیدنی است.
دکتر کردی در این زمینه با اشاره به رشد فزاینده بازار گردشگری در ایران می‌گوید: تا چندی پیش هیچ استدلال، طرح توجیهی و مطالعات بازاری نمی‌توانست ایرلاین‌های کشور را مجاب کند که پروازهای خود را به چابهار افزایش دهند؛ این در حالی است که امروز شاهد ساخت بیش از 9 هتل و مرکز اقامتی استاندارد، کمپ‌های تاریخی و توسعه سایر امکانات تفریحی برای گردشگران این منطقه هستیم.
در کنار اینها باید به وجود مجتمع‌های تجاری و بازارچه‌های فصلی هم اشاره کرد که پاساژگردی خرید را هم به یکی دیگر از جاذبه‌های توریستی چابهار تبدیل کرده است.
ناگفته نماند: در راستای تدوین برنامه رشد در مسیر توسعه پایدار، رقابتی‌کردن فضای اقتصاد و همچنین ایجاد شرایط مناسب برای امنیت سرمایه‌گذاران، منطقه آزاد تجاری در کنار سایر فعالیت‌ها، برای پاسخ به نیازهای جامعه محلی و توانمندسازی آنها برای مشارکت هر چه بیشتر در فرآیند توسعه منطقه، فعالیت‌هایی را در حوزه مسئولیت‌های اجتماعی برای افزایش کیفیت زندگی و همچنین توجه به شاخص‌های زیستی، آموزشی، بهداشتی، ورزشی و … به انجام رسانده است که از آن جمله می‌توان به سرمایه‌گذاری‌های صورت گرفته در خصوص ایجاد دبیرستان شبانه‌روزی، فرهنگسرای موسیقی، احداث ورزشگاه و حمایت از ورزش‌های کریکت و موج‌سواری اشاره کرد.
دکتر کردی در این زمینه می‌افزاید: در رویکرد مسئولیت‌های اجتماعی سازمان، آموزش و مهارت‌آموزی جامعه محلی جایگاه ویژه‌ای دارد؛ زیرا می‌تواند در تامین نیروی انسانی ماهر برای فعالیت‌ها موثر واقع شود و هزینه‌های تامین نیروی انسانی از نقاط دیگر را حذف کند.
منطقه آزاد چابهار همچنین در راستای مهمترین رویکرد مسئولیت اجتماعی خود، شهر چابهار را بر اساس مصوبه‌ای به‌منظور یکپارچه‌شدن مدیریت و ارتقاء شاخص‌های توسعه‌ای به این منطقه الحاق می‌کند.
چه آنکه گذری کوتاه بر این شهر نشان می‌دهد چابهار با جمعیتی بیش از 290 هزار نفر هنوز نتوانسته علیرغم وجود چنین منطقه آزادی با تقویت زیرساخت‌های شهری از فرصت‌های موجود بهره مطلوب را ببرد.
بی‌تردید با توجه به ظرفیت‌ها و پتانسیل‌های موجود، منطقه آزاد چابهار می‌تواند الگویی برای تمام کشور در جهت دستیابی به توسعه پایدار و تحقق اهداف پیش‌بینی شده باشد.

** علی‌اکبر فارسی / روزنامه اطلاعات