درسی که باید از پلاسکو گرفت

این خبری بود که همه رسانه­ های داخلی و حتی رسانه ­های خارجی از امروز بر آن متمرکز شده اند. در توضیح این خبر اینکه ساختمان موسوم به پلاسکو به مساحت اعیانی حدود 33000 مترمربع در 17 طبقه (زیرزمین و همکف و 15 طبقه بالای همکف) و در سال 1339 در تهران ساخته شده و در زمان خود بلندمرتبه ترین ساختمان پایتخت و به قولی اولین سازه اسکلت فلزی ایران بوده است. نگارنده با توجه به اطلاعات علمی و حرفه­ای که هم از جهت معلمی دانشگاه و هم از جهت سالها مسئولیت­ های حرفه­ای از جمله مدیریت مقررات ملی کشور دارم در این یادداشت برای اینکه بتوان از وقوع چنین حوادثی جلوگیری کرد در چند خط به این حادثه و درس­هایی که باید از آن گرفت و البته بکار بست می­پردازم. ضمناً به روح بلند آتش نشانانی که جان عزیز خویش را غیرتمندانه نثارکردند عمیقاً درود میفرستم و از همة امدادگران و نیروهای حاضر در صحنه که فداکارانه برای نجات جان همکاران و مردم عزیز تلاش می کنند خالصانه متشکرم.

1-    هر چند در سالهای اخیر و با رشد جمعیت در ایران و در کنار آن توسعه شتابان کشور در سالهای بعد از انقلاب اسلامی، محدودیت­های زمین و بهای آن و سیاست اغلب دولت­ها مبنی بر توسعه عمودی شهرها، بلندمرتبه سازی و آپارتمان­نشینی بشدت گسترش پیدا کرده و این رویه تا جایجای شهرهای کشور توسعه یافته است، اما باید بپذیریم که هنوز به مهمترین عنصر متراکم­نشینی یعنی ایمنی بدرستی اهمیت نمیدهیم. گذشته از اینکه مسئولین مربوطه از جهات مختلف (تدوین مقررات ایمنی و کنترل آن) چقدر مسئولند، نکته مهم این است که اصولاً خودمان نیز علیرغم آسیب­های متعددی که از حیث عدم رعایت مقررات ایمنی دیده­ایم به آن بی توجه هستیم. در خصوص حادثه ساختمان پلاسکو نیز دقیقاً همین است. ساکنان، بهره­برداران و مالکان علیرغم تذکرات و اخطارها، ایمنی را بطور کامل رعایت نکرده اند و به عبارتی در جهت حفظ سرمایه­های خود برای آن هزینة لازم را ننموده اند و نتیجه آنکه بر اثر یک سهل­انگاری بیش از 600 میلیارد تومان سرمایه مستقیم ملکی و با ملاحظة محتویات واحدهای تجاری، نزدیک به 1500 میلیارد تومان آنها از بین رفت. خانواده­های بسیاری داغدار شد. دولت و شهرداری هزینه­های بسیاری هم از جهت امداد و نجات و هم عواقب بعد از آن متحمل شدند. رفت و آمد عادی مردم در آن منطقه از شهر برای ساعتها و روزها دچار مشکل شد و بازاری که بخش مهمی از پوشاک شب عید مردم را تأمین کرده بود علاوه بر هدررفت محصولات آن تورمی نیز به این بخش وارد کرد و ...

2-    پرسشی که در اینجا مطرح می شود این است که اصولاً وضعیت مقررات و ضوابط ایمنی در کشور ما چگونه است و متصدی تدوین مقررات و کنترل ایمنی در ساختمانها کیست؟ واقعیت این است که خوشبختانه هر آنچه درخصوص حفظ ایمنی در ساختمان ها مورد نیاز بوده از مبحث 12 مقررات ملی ساختمان (ایمنی) و مباحث چهارم و بیست و دوم همین مقررات (الزامات عمومی و مراقبت و نگهداری از ساختمانها) که توسط وزارت راه و شهرسازی تدوین شده تا دستورالعمل­های وزارت کار و ضوابط داخلی شهرداری ها همه و همه بر ضرورت رعایت ایمنی در حین ساخت و بهره­برداری از ساختمان دستورات لازم را تأکید کرده­اند و از این نظر کمبود جدی احساس نمی شود. اما در کنار نکات بند 1 این یادداشت، متأسفانه همواره کنترل­های ایمنی در کشور ما با تسامح برخورد شده است و به عبارتی تبصره­ها و ملاحظات جای خود را به اصل موضوع داده است. نباید به بهانه گرانی هزینه­های ایمن­سازی ساختمان و همکاری نکردن مالکان و بهره­برداران با جان و مال مردم بازی شود. دستگاههای مسئول خصوصاً کسانی که در مقررات و آئین­نامه­ها مسئولیت کنترل و صدور گواهی­های ساختمان را برعهده دارند باید بدون اغماض و ملاحظات معمول تا دیر نشده برای همه ساختمانها خصوصاً بناهای پرخطر کنترل­های قانونی را اعمال و حتی با پلمپ و یا قطع خدمات عمومی به ساکنان اینگونه ساختمان ها اعم از تجاری، اداری و یا مسکونی ایمنی را به شدت جدی بگیرند و با مالکان و بهره­برداران متخلف برخورد کنند. نوشتن چند نامه و تذکر کتبی و یا اخذ تعهد و . . . از مالکان و بهره­برداران توسط شهرداریها و نظامات مهندسی مبنی بر اینکه در صورتی که حادثه رخ دهد مسئولیتش با خودتان است، هیچ دردی را دوا نمی کند. پرواضح است ساختمان ها و افراد آنها سرمایه­های عمومی و ملی هستند و آسیب دیدن آنها اعم از مادی و معنوی لطمات جبران ناپذیری را به کشور وارد می کند و از ضررهای مادی که بگذریم برای سالها تأثرات ناشی از فوت و یا جرحی در یک خانواده چه بسا مسیر زندگی آنها را تغییر می دهد و مغزها و استعدادهای گوناگونی را از بین می برد. درست است که در چنین ساختمانهایی اجزای ساختمان در مالکیت خصوصی است ولی همین مصالح ساختمانی اعم از فولاد و بتن و شن و ماسه و غیره همه از ذخایر ملی و با اسکناس های همین کشور تهیه شده و نابود شدن آنها همه این ذخائر و سرمایه­ها را از بین می برد. واقعیت این است که نظام ساخت و ساز و بهره برداری از ساختمان در کشور ما معیوب است. وقت آن است که مجلس محترم و قوه قضائیه با کمک دستگاه های دولتی و شهرداری ها سریعاً قانون برخورد با متخلفان ساختمانی را با تعریف جرم و مجرم و میزان کیفر برای کسانی که خصوصاً ایمنی را رعایت نمیکنند و دستگاه هایی که در صدور گواهی­های ایمنی مصامحه می­کنند تهیه، تصویب و ابلاغ نمایند. موضوع آنقدر جدی است که نمی توان برای کسی که با جان و مال مردم و سرمایه ملی بازی می کند با عنوان متخلف برخورد کرد. او باید مانند سایر مجرمینی که حقوق مردم را ضایع می کنند و در قوانین قضایی کیفر متحمل می کنند مجرم تلقی شود. متأسفانه در مقررات و دستورالعمل­های موجود این ضعف جدی وجود دارد.

3-      مسئله دیگری که به بهانه این موضوع باید به آن پرداخته شود موضوع تغییر کاربری در واحدهای ساختمانی آنهم بطور گسترده و بی رویه در همه شهرهای کشور است. ساختمان پلاسکو قطعاً در محاسبات اولیه مقرر نبوده تا طبقه هفدهم آن به عنوان کارگاه تولیدی استفاده شود. حداکثر کاربری آن دفاتر تجاری و یا فروش محصولات است. کارگاه تولیدی تعریف خاص خود را دارد. چرا باید اجازه داده شود کاربری­های غیرقانونی در این ساختمان و سایر ساختمان های مشابه مورد استفاده قرار گیرد؟ امروزه بسیاری از واحدهای اداری و تجاری و بانک ها در ساختمان های مسکونی قرار گرفته­اند. مسائل ایمنی برای هر کدام از این کاربری ها دارای درجات متفاوت است. تغییر کاربری گذشته از اثرگذاری بر ترافیک منطقه، مصرف انرژی، آب و . . . بر باربری سازه ساختمان نیز تأثیر بسیار جدی دارد. باید همه شهرداری ها با درس­گیری از این موضوع به شدت با تغییر کاربری ها برخورد نمایند و به هیچ وجه اجازه این کار حتی با وصول جریمه­های سنگین به مالکان ندهند.

4-    نکته دیگری که باید در این اینجا به آن اشاره شود تنوع و تعدد ساختمان های مشابه پلاسکو در تهران و سایر شهرهای پرجمعیت کشور از حیث نحوة طراحی و نوع آئین­نامه­های ساختمانی است. سازه های فلزی عموماً در برابر حرارت ناشی از آتش ضعف دارند. این ضعف در صورتی که پروفیل های فلزی پوشش مناسبی هم نداشته باشند بیشتر نمایان می شود. سازة ساختمان پلاسکو علاوه بر قدمت ناشی از فرسودگی و عمر مصالح و تکنولوژی قدیمی ساخت، از ضعف طراحی بواسطة بروز نبودن با آیین نامه های امروزی رنج می بُرد. در گذشته مانند امروز مقررات ملی برای طراحی و اجرای ساختمان ها وجود نداشت، از طرفی بسیاری از ملاحظات امروزی در ترکیبات بارگذاری سازه ها لحاظ نمی شد. آیین نامه های امروزی هم در حوزة ملی و هم بین المللی بدلیل پیشرفت علوم خصوصاً تجارب ناشی از حوادث گذشته توسعه پیدا کرده اند. بارهای ناشی از حرارت آتش امروزه موضوع مهمی است که در طراحی سازه ها لحاظ می شود. در حرارت بالای 500 درجه سانتیگراد رفتار فولاد متفاوت است و وقتی حرارت به 700 درجه می رسد مقاومت فولاد حدوداً به نصف تقلیل پیدا می کند. در این جا خرابی پیش رونده مطرح می شود که به احتمال قوی با توجه به سنگینی ناشی از کاربری ساختمان و احتمال عدم ملاحظة این موضوع و سایر ملاحظات طراحی به روش های امروزی در محاسبات ساختمان، انهدام سازه با این شوک حرارتی بدیهی بود. فراموش نکنیم که برج های اسکلت فلزی دوقلوی نیویورک نیز به دلیل عدم تحمل بارهای ناشی از حرارت آتش در نهایت دوام نیاوردند و ساعاتی بعد سقوط کردند. کم نیستند ساختمان هایی که همین حالا در تهران و سایر شهرها وجود دارند که در دهه­های گذشته و در خلاء آئین­نامه­های سازه­ای طراحی شده­اند. امروزه در کشور ما برای ساختمان­سازی و بهره­برداری از آن مقررات ملی ساختمان وجود دارد که در دوران مسئولیت حقیر 22 مبحث از آن ویرایش و یا تدوین شد. ساختمان هایی که در سالهای اخیر و براساس این مقررات روز طراحی شده­اند درصورتی که بر همین اساس هم ساخته شده باشند چالش­های سازه­ای مهمی ندارند، اما ساختمان هایی مانند پلاسکو در زمانی طراحی شده­اند که مقررات ملی و محلی و جامعی وجود نداشته است. وانگهی آئین­نامه­های معتبر بین­المللی نیز بدلیل توسعه علوم و فنون و حوادث مهمی مانند آتش­سوزی، زلزله­های با مشخصات گوناگون و بطور کلی تنوع ماهیت بارهای وارده بر ساختمان همگی توسعه پیدا کرده و به عبارتی به روز و کیفی­تر شده­اند. از مسئولین مربوطه خصوصاً وزارت راه و شهرسازی و وزارت کشور(شهرداریها) انتظار میرود در قالب برنامه­ای گسترده چنین بناهایی را در قالب گروه­های تخصصی و با کمک گرفتن از سوابق موجود ساختمان و ساکنین مورد بررسی قرار دهند و طراحی و استحکام چنین ساختمانهایی با مقررات ملی و یا بین­المللی روز تطبیق گردند و درصورت لزوم مقاوم­سازی و بهسازی شوند و یا درصورت فرسوده بودن و غیرقابل بهسازی تخریب و یا غیرقابل بهره­ برداری گردد. متأسفانه در شهر تهران و برخی از کلان شهرهایی مانند مشهد، شیراز، کرمانشاه، اصفهان و غیره چنین ساختمانهایی به تعداد بسیار زیاد وجود دارد.

* غلامرضا هوائـی

* رئیس انجمن مهندسی سازه ایران و عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی امیرکبیر