راه های رفع عقب ماندگی اقتصادی ایران که میرزا تقی خان فراهانی مشهور به امیرکبیر آن را به درستی تشخیص داده بود، عبارت اند از :1) انتقال علم و تکنولوژی از خارج،2) حمایت از تولیدات داخلی،3 ) اعمال محدودیت بر واردات کالاهای مصرفی. این سه عامل اساسی به مثابه فرصت تاریخی، همواره و اکنون نیز پیش روی اقتصاد ایران بوده و هست.
آرزوی امیرکبیر برون رفت ایران از عقب ماندگی و سوء مدیریت بود؛ 2 عاملی که اقتصاد ایران برای حضور در بازارهای هدف منطقه ای و جهانی از آن در رنج و عذاب بوده است. تدقیق در راهکارهای امیرکبیر نشان می دهد که او در ابتدای کار افراد شایسته را به کارهای دولتی گماشت و سپس به اصلاح وضع اقتصادی، اداری و فرهنگی کشور دست زد.
او برای رسیدگی به میزان درآمد و هزینه کشور و اصلاح وضع اقتصادی هیاتی برگزید. حقوق گزاف شاهزادگان و وابستگان به دربار را قطع یا بسیار کم کرد. جلوی رشوه خواری ها را گرفت و برای هر ماموری به تناسب کارش حقوقی معین کرد. به حمایت از بازرگانان و تجارت داخلی و خارجی پرداخت. گروهی را برای آموختن صنایع به اروپا فرستاد. به حمایت از صنایع داخلی پرداخت و صنعتگران را به تولید فرآورده های مورد نیاز کشور تشویق کرد.
با حمایت او از صنایع داخلی، کارخانه های کالسکه سازی، سماورسازی، شیشه سازی و سفالینه سازی تاسیس شد. بافت پارچه های مختلف ابریشمی، ماهوت و مخمل رواج یافت؛ به طوری که اطلس، مخمل، زری و شال امیری کرمان، اصفهان، یزد و کاشان بازار شال های کشمیری و پارچه های خارجی را از رونق انداختند.
امیرکبیر کشاورزی را توسعه داد و کشت نیشکر را در خوزستان و مازندران و کشت زعفران را در خراسان و کشت پنبه را در ارومیه تشویق کرد. در تهران بازاری جدید (بازار امیر) و 2 میدان بزرگ (سبزه میدان و توپخانه) ساخت و برای تامین آب پایتخت از کرج تا تهران نهری بزرگ حفر کرد. برای ساختن پل و سد در خوزستان دستورهایی داد و گروهی را برای اجرای این دستورها به آن منطقه فرستاد.
این تدبیر و راهبردها با نگاه متناسب بر دیدگاه های امروزین اقتصاد می تواند متناسب با بند 11 سیاست های اقتصاد مقاومتی مبنی بر توسعه حوزه عمل مناطق آزاد و ویژه اقتصادی ایران به منظور انتقال فناوری های پیشرفته، گسترش و تسهیل تولید، صادرات کالا و خدمات و تأمین نیازهای ضروری و منابع مالی از خارج، اقتصاد مناطق آزاد و ویژه را به تحولی بزرگ در فرایند علمی، فنی، تولیدی، خدماتی و رشد اقتصادی کشور برساند.
در این راستا و ارتباط، صلاحیت مدیران انتصابی باید بر اساس اهداف و ماموریت های اقتصادی و جذب سرمایه گذاری داخلی و خارجی باشد؛ همان که امیر کبیر، سردار سازندگی ایران برای اداره کارهای دولتی مورد توجه قرار می داد.
دکتر عبدالرسول خلیلی / استاد دانشگاه و کارشناس مناطق آزاد اقتصادی