اقتصاد مقاومتی به حق توجه ویژه ای به حرکت با مهره انرژی و نفت در صفحه معادلات جهانی و منطقه ای دارد چرا که پتانسیل های عملکردی کشورمان در این زمینه با توجه به این موضوع که کشورمان در مرکز ذخایر عمده ای از نفت و گاز جهانی واقع شده در خلیج فارس و دریای خزر قرار گرفته است قابل توجه می نماید.
با وجود این بستر اقتصاد مقاومتی بواسطه ماهیت صیانتی خود که یکی از ارکان اصلی آن، افزایش قدرت بازدارندگی کشور در مقابل تهدیدات می باشد، تلاش در جهت حضور عملی کشورمان در مسیر انتقال انرژی دریای خزر به اروپا و سایر بازارهای جهانی در کنار مزیت اشراف کشورمان به شاهراه انرژی جهانی در خلیج فارس چیزی نیست که سیاستهای اجرایی بخواهند و یا در اصل بتوانند از آن غفلت کنند، برای روشن شدن اهمیت این نگاه کافی است توجه داشته باشیم که به نظر برخي از صاحب نظران، منطقة درياي خزر بعد از خليج فارس و سيبري سومين منطقة نفتي جهان لقب گرفته (1) بطوری که حتي به آن لقب كويت جديد را نیز داده اند و در گزارش دیگری از كشورهاي حاشيه خزر با نام اوپك كوچك ياد شده است (2) در پيش بينی دیگری، توسط اداره اطلاعات آمریکا (kemp 1993 ) آمده است كه سطح توليد اين منطقه تا سال 2015 می تواند تا 4 میلیون بشكه در روز برسد، تحقيقات منتشر شده میزان ذخاير نفت اثبات شده خزر چيزی در حدود 2/203 تا 7/235 ميليارد بشكه را تخمين می زند و حتی آمار و ارقام موجود در زمينه تخمين منابع خزر، پراکندگیها را بیشتر از این میزان نیز نشان ميدهد كه خود اين پراکندگیها در كنار رقابتهاي روزافزون و قابل مشهود قدرتهاي بزرگ جهاني براي حضور در اين منطقه، قبل از هر چيز بيانگر و مويد اهميت اين منطقه در داشتن ذخاير غني از نفت و گاز جهانی است.
این اهمیت امروز نقش بسیار مهمی در افزایش رقابتهای قدرتهاي بزرگ جهانی همچون روسيه، آمريكا و اتحاديه اروپا بر سر دسترسی به تامين، تضمين و تثبيت این منافع یافته است این رقابتها که با شروع تجزيه اتحاد جماهير شوروي در اواخر قرن بيستم و استقلال تركمنستان و قزاقستان در شرق درياي خزر و گرجستان، ارمنستان، آذربايجان، از روسيه در منطقه قفقاز پای قدرتهاي بزرگي همچون آمريكا و اتحاديه اروپا را به منطقه باز کرده است.
امروز تغييراتي را به نقشه هاي شريان حياتي انرژي اروپا و در سطحي بالاتر به مسیرهای انرژی دنيا اعمال كرده است که امروز این تغییرات حتی در پشت پرده چالشهای امنیتی این منطقه و مناطق مشرف بر مسیرهای انتقال نفت و گاز آن را نیز مدیریت می کند. عليرغم اينكه این تغييرات اولیه بوجود آمده در مسیرهای انتقال نفت و گاز خزر به اروپا، در مراحل اوليه كارشناسان غربي را براي رهايي اتحاديه اروپا از دام وابستگي به انرژي روسيه خوشبين كرده بود اما وقتی دامنه اين رقابتها در مراحل بعدي مهندسي اختلافات مرزي در قفقاز جنوبي و در نتيجه آن حادث شدن شرايط جنگي بين آذربايجان و ارمنستان را پيش كشيد و با به قدرت رسيدن جريان غربگراي ساكاشويلي در گرجستان و نزديكي آدربايجان به غرب در مقابل حمايت علنی روسيه از ارمنستان در مناقشه قره باغ صورت گرفت، این موارد در كنار تنگ نظري بعضي از رقباي غربي دست به دست هم دادند تا در گذشته مسير لوله هاي نفت و گاز خزر از جمله باكو-سوسپا، باكو-تفليس-جيحون، ترانس گاز و ناباكو در قفقاز جنوبي به تک مسیر پرهزينه و غير امنيتي گرجستان منتهي شوند.
اما امروز شرایط فرق کرده است چرا که با شكست گروههاي نزديك به غرب گرجستان در مقابل گروههاي مورد حمايت روسيه تحت تاثير اتفاقات آبخازيا و اوستيا در انتخابات پارلماني و متزلزل شدن موقعیت ساكاشويلي و جريانش در اين كشور تمام معادلات قبلي به هم ريخته است و توسعه روزافزون نفوذ سياسي روسيه بر سایر مسيرهاي موجود و فعال شده براي انتقال منابع انرژي اين منطقه به بازارهاي مصرف جهاني بخصوص اروپا و تلاش این کشور براي تثبيت نقش خود به عنوان بازيگري اصلي در سياستهای انرژي قرن 21 ، در شرایطی همچون افزايش وابستگي روز افزون جهاني به منابع انرژي هيدروكربني و دامنه دار شدن تنشها در خاورميانه در کنار وجود مخازن غني نفت و گاز در درياي خزر آن را بيش از پيش در مركز توجه قدرتهاي بزرگ و صنعتي جهان قرار داده است.
لذا در سايه اين توجهات است که امروز عليرغم آنكه قدرتهاي بزرگ جهانی از منافع مشترک سياسي و اقتصادی براي جلوگيري از تبديل شدن درياي خزر به يك منطقه بحران خيز برخوردار هستند، شاهد رقابتهاي اجباري آنها براي پيشي گرفتن از همدیگر در مسیر تامين، تضمين و تثبيت منافع خود در اين منطقه ميباشيم. اين موضوع امروز بدلیل ظهور مجدد رقابتهای موسوم به جنگ سرد در پی تشدید مناقشات روسیه و غرب در اوکراین بر اهمیت موضوع افزوده است،
در این شرایط توسعه نفوذ روسیه در گرجستان و نفوذ غير قابل انكار روسيه در ارمنستان بواسطه حمایت و حضور عملی روسیه در مناقشات ارضی با آذربایجان که مانع بزرگی را در مقابل جريان آزاد نفت و گاز حوزه خزر به اروپا ایجاد کرده است نه تنها از سراب رهايي امنيت انرژي اروپا از روسيه پرده برداري می کند بلكه امنيت اقتصادی، اقتصادهاي كشورهاي وابسته به صادرات نفت گاز حاشيه خزر را نيز به تعامل ساختاري با روسيه گره می زند اين اتفاقات، ظرفيتهاي ويژه و موقعیتهای درخشان و منحصربه فردی را به مسير ايراني انتقال نفت و گاز حوزه دریای خزر می بخشد كه اجبارا ًبه منطقه آزاد تجاری-صنعتی ماكو منتهي ميشود و آنرا مجدداً در كانون توجه جهاني قرار میدهد.
این موضوع می تواند مصداقی بارز از زمینه هایی باشد که مسئولان زیربط می توانند با استفاده اصولی از ترکیب ظرفیتهای اقتصادی کشور آنرا به ظرفیتها موجود در کشورهای منطقه گره زده و ظرفیتهای فنی موجود در منطقه و کشورهای همسایه را در راستای اولویتهای سیاسی-اقتصادی کشور به خدمت گیرند و با تعریف مسیر جدیدی که اجباراً به منطقه آزاد ماکو منتهی می شود ضمن حضور فعال در کمک به حل مشکلات منطقه ای، با تاسی از بند 22 سیاستهای کلی اقتصاد مقاومتی که بر اساس آن دولت مكلف شده است برای تحقق سیاستهای كلی اقتصاد مقاومتی با هماهنگ سازی و بسیج پویای همه امكانات كشور، اقدامات زیر را انجام داده و هزینه های تحریمها در مواقع خاص را بر دشمنان احتمالی افزایش دهند.
• شناسایی و بكارگیری ظرفیتهای علمی، فنی و اقتصادی برای دسترسی به توان آفندی و اقدامات مناسب.
• رصد برنامه‌های تحریم و افزایش هزینه برای دشمن.
• مدیریت مخاطرات اقتصادی از طریق تهیه طرحهای واكنش هوشمند، فعال، سریع و به هنگام در برابر مخاطرات و اختلال‌های داخلی و خارجی.
طبیعی است که عملیاتی کردن پیشنهاد فوق نیازمند تحقق پیش نیازهایی است که در راس آن توسعه سیاستهایی فرا ملی دولت دکتر روحانی در ایجاد تعامل با کشورهای منطقه برای خلق فرصتهای بازیگری مثبت در منطقه می باشد که در عین حال یکی از اصلی ترین کلیدهای رشد و توسعه منطقه نیز می باشد در این خصوص لازم به توجه است که یکسری چالشها و خلائهای امنیتی موثر و مانع توسعه تعاملات منطقه ای در کشورهای همسایه بخصوص قفقاز جنوبی نهفته است که کمک به رفع آنها از جهاتی می تواند در مسیر خدمت به تحقق توسعه ارزیابی شود. که از جمله این چالشها می توان به موارد زیر اشاره کرد:
1. شدت گرفتن کشمکش ها و رقابتهای منصوب به دوران جنگ سرد در منطقه و قفقاز شمالی از جمله گرجستان و اوکراین
2. تنشهای نظامی موجود ما بین ارمنستان فقیر و ضعیف و آذربایجان ثروتمند و قوی نسبت به ارمنستان، که منجر به اشغال منطقه قره باغ آذربایجان توسط ارمنستان با حمایت علنی روسیه شده است و امروز هزینه های سنگین ادامه وضع موجود برای طرفین بخصوص ارمنستان ضعیف و اشغالگر که استقلال خود را نیز در گرو ادامه وضع موجود می بیند بشدت در حال افزایش بوده و این کشور را مجبور به جستجوی راه حلهایی برای فرار از بحران خود ساخته می کند.
3. گرفتاری امنیت اقتصادی كشورهاي وابسته به صادرات نفت حاشيه خزر از جمله آذربایجان، ترکمنستان و قزاقستان در دام ماجراجویان آمریکایی و اسرائیلی، بواسطه منتهی کردن همه لوله های صادرات نفت و گاز منطقه به گرجستانی که قبلاً با اهرم جریان ساکاشویلی تحت نفوذ غرب بود اما امروز خود را در سایه نفوذ روسیه می بیند
4. ادامه سیاست مهار اروپا با سلاح انرژی توسط روسیه و تلاش اروپا برای رهایی از این دام با سیاست تنوع بخشی به بازارهای انرژی
این موارد در کنار موارد دیگری که در این فرصت کم امکان پرداختن به آنها وجود ندارد همه حکایت از چراغ سبزی به توسعه منطقه آزاد ماکو دارد که با یک تدبیر ملی و با بهره گیری از اشتراکات منافعی که امروز کشورمان در حوزه های مختلف با روسیه محاصره شده در دام تهدید غرب و ترکیه واقع شده در پشت دروازه های بسته اروپا پیدا کرده است بتواند با ایجاد یک تفاهم منطقه ای و با گسترش منطقه آزاد ماکو به خاک ترکیه از سمت شمال و چسباندن آن به مرزهای ارمنستان وابسته به تجارت، انرژی و مواد اولیه، در جوار مرزهای نخجوان آذربایجان، مدلی برد-برد را برای حذف مناقشات منطقه ای تعریف کند و با تعریف منافع اقتصادی و تشویقی مشترک تحت عنوان توسعه همکاریهای اقتصادی منطقه ای پیشنهاد پذیرش بازیگری و سهم بری از همکاریهای اقتصادی در منطقه را برای ارمنستان در صورت خروج از قره باغ، در مقابل طرحهای بی حاصل بیست ساله گروه مینسک بر روی میز مذاکرات بگذارد و از این طریق تلاش کند با رفع بعضی از موانع سیاسی در کشورهای نفت خیز اکو از جمله آذربایجان که در حاشیه خزر واقع شده اند، با تاسی از بند 14 سیاستهای کلی اقتصاد مقاومتی در خصوص افزایش ذخایر راهبردی نفت و گاز كشور به منظور اثرگذاری در بازار جهانی نفت و گاز و تأكید بر حفظ و توسعه ظرفیتهای تولید نفت و گاز بویژه در میادین مشترک، تلاش کند با بهره گیری از ضعف امنیت اقتصادی کشورهای حاشیه خزر و آذربایجان بدلیل منتهی شدن همه مسیرهای انتقال انرژی حوزه خزر به تک مسیر گرجستانی که در زیر سایه نفوذ سیاسی روسیه واقع شده است تلاش کند ایجاد کریدور انرژی جدیدی را از خزر برای اروپای اسیر انرژی روسیه جهت افزایش اثرگذاری خود در بازارهای نفت و گاز جهانی عملی سازد در این نگاه منطقه آزاد ماکو می تواند در یک مدل منطقه ای با همکاری ترکیه و آذربایجان متمایل به توسعه همکاریها با ایران نقش موثری را در ایجاد پل ارتباطی مابین کشورهای نفت خیز اکو با اتحادیه اروپا بازی کند و به عنوان کانونی برای توسعه صنایع تبدیلی نفت و گاز منطقه مطرح شده و خدمات موثری در تحقق اهداف اقتصاد مقاومتی کشور انجام دهد.
توحید شوطی