رشد و گسترش مناطق آزاد اقتصادی، مزیت‌های بسیاری را برای کشورهای میزبان ایجاد کرده و توانسته است کشورهای در حال توسعه را در پیمودن فرآیندهای صنعتی شدن هدایت کند. با وجود اینکه کشورها، اهداف متفاوتی را از برقراری مناطق آزاد اقتصادی دنبال می‌کنند، غالبا شباهت‌های فراوانی میان این اهداف مشاهده می‌شود.
محمد معزالدین، معاون اقتصادی و سرمایه‌گذاری دبیرخانه شورای‌عالی مناطق آزاد، اساس تشکیل مناطق آزاد را 2 هدف می‌داند و متذکر می‌شود: اهداف کوتاه‌مدت کشورهای میزبان در تشکیل مناطق آزاد اقتصادی، افزایش صادرات و عایدات ناشی از مبادلات خارجی، تولید فرصت‌های شغلی، تحریک منابع سرمایه‌گذاری و شتابدهی به توسعه منطقه‌ای است. از سوی دیگر، اهداف بلندمدت پیاده‌سازی چنین طرح‌هایی را می‌توان در انتقال فناوری، اکتساب و ارتقای مهارت‌های مدیریتی و بهبود ارتباطات اقتصاد کشور میزبان با سایر اقتصادها در عرصه بین‌المللی جست‌وجو کرد.
جذب سرمایه‌گذاری‌های خارجی
به‌طور کلی می‌توان گفت، یکی از اصلی‌ترین دلایل ایجاد مناطق آزاد، جذب سرمایه‌گذار خارجی است. نمونه موفق در منطقه خاورمیانه در این خصوص، منطقه آزاد فرودگاهی دوبی است که توانسته عنوان منطقه آزاد برتر خاورمیانه در زمینه سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی را در سال1393 کسب کند. پیشینه 16ساله این منطقه آزاد خود دلیلی محکم در زمینه جذب شرکت‌های بین‌المللی است.
آمارهای منتشرشده در سال 90-91 حاکی از آن است که این منطقه به منزلگاهی برای 1600 شرکت چندملیتی تبدیل شده که تقریبا 13 هزار نفر نیز در آنجا مشغول به کار هستند. گزارشی مبنی بر رشد سالانه 73 درصدی در حجم تجارت منطقه آزاد دوبی در این سال ارائه شده و درآمدهای حاصل از فروش نیز حکایت از رشد 26درصدی در مقایسه با سال قبل دارد. معاون اقتصادی و سرمایه‌گذاری دبیرخانه شورای‌عالی مناطق آزاد، در تحلیل این موضوع بیان می‌کند: جدا از مزیت‌های طبیعی مانند موقعیت ژئوپلتیکی که هر یک از مناطق آزاد دارند، کشورها نیز مجموعه مزایایی که امکان تامین آن وجود دارد را فراهم می‌کنند تا بتوانند سرمایه‌های خارجی را جذب کنند. دوبی نیز از همین امر تبعیت کرده است. با این تفسیر، هر یک از این امکانات با توجه به مزیت نسبی و رقابتی هر منطقه در دنیا حضور پیدا می‌کنند. برای مثال ایران با این هدف در منطقه ماکو فعالیت دارد که دارای مزایای نسبی و رقابتی در منطقه است. مزیت‌های طبیعی و مزایای قانونی در کنار هم سبب می‌شوند تا گردش صحیحی در حوزه تجارت بین‌المللی ایجاد شود.
موقعیت استراتژیک
موقعیت مکانی و جغرافیایی ازجمله عوامل کلیدی برای موفقیت هر منطقه آزاد محسوب می‌شود. باوجود تنش‌ها در خاورمیانه، منطقه آزاد فرودگاهی دوبی به‌عنوان یکی از مناطق آزاد تجاری همسایه ایران، همواره توانسته خود را از نظر جهانی به‌صورت یک «هاب مهم تجاری» حفظ کند و به‌عنوان پل ارتباطی آسیا، اروپا و آفریقا مطرح باشد.
با استناد به گزارش شورای بین‌المللی فرودگاه‌ها در سازمان تجارت جهانی، فرودگاه بین‌المللی دوبی با پروازهای خود توانسته بیش از 180 مقصد بین‌المللی را پوشش دهد و به‌عنوان ششمین فرودگاه پرتردد جهان از نظر حمل کالا فعال باشد. این فرودگاه بیش از 2/2میلیون تن محموله در سال 91-90 جابه‌جا کرده که این حجم جابه‌جایی نشان از رشد سالانه 1/3 درصدی در این فرودگاه دارد. درنتیجه تمامی این عوامل سبب شده است که شرکت های چند ملیتی که نقش به سزایی در اقتصاد جهان دارند، فرودگاه دوبی را به دلیل داشتن موقعیت استراتژیک بسیار مناسب، انتخاب کنند.محمد معزالدین در این خصوص می‌گوید: یکی از دلایل موفقیت مناطق آزاد، قرار گرفتن در موقعیت‌های استراتژیک و داشتن قابلیت‌های طبیعی است که زمینه را برای بهبود و توسعه منطقه مساعد می‌کند. نمونه این امر در کشور ما نیز منطقه آزاد چابهار است که کشتی‌های صدهزار تنی توانایی لنگر انداختن در این بندر را دارند. بندر قشم نیز در گلوگاه دریای عمان قرار دارد و ظرفیت لازم برای جذب را داراست.
گسترش صادرات از مجرای آزاد
بسیاری بر این اعتقادند که دلیل اصلی وجود مناطق آزاد اقتصادی در واقع افزایش میزان صادرات و مبادلات در بازارهای بین‌المللی است. ارائه استراتژی‌های صنعتی شدن در کشورهای در حال توسعه و محدودیت کشش بازارهای داخلی این کشورها را مجبور به ورود در عرصه‌های بین‌المللی از طریق افزایش صادرات کرده است. از این‌رو راه‌اندازی مناطق آزاد اقتصادی یکی از مهم‌ترین روش‌های دستیابی به بازارهای بین‌المللی به‌منظور صادر کردن تولیدات خارجی است.
محمد معزالدین می‌گوید: در کشورهای درحال توسعه به‌دلیل متعادل نبودن تراز تجاری، واردات بیشتر از صادرات صورت می‌گیرد. بنابراین در اثر واردات بخش عمده‌ای از مواد خام مورد نیاز صنایع داخلی و کالاهای واسطه‌ای وارد کشور می‌شود و در نهایت می‌تواند عاملی باشد برای احداث مناطق آزاد. در این صورت سردمداران این کشورها به این باور می‌رسند که با احداث مناطق آزاد اقتصادی و درآمد ناشی از افزایش صادرات به تراز تجاری خود سامان بخشند.
مشاغلی که خلق می‌شوند
ایجاد فرصت‌های شغلی عامل دیگری است که سبب می‌شود کشورهای درحال توسعه برای ایجاد مناطق آزاد تجاری تمایل نشان دهند. معزالدین در این رابطه می‌گوید: وقتی سرمایه‌گذاری خارجی وارد کشور مبدا شده و رونق اقتصادی خارج از بروکراسی اداری ایجاد می‌شود، طبیعی است که اشتغال نیز فعال‌تر شود. افزایش نرخ رشد نیروی کار کشورها را بر آن داشته تا با راه‌اندازی مناطق آزاد اقتصادی برای نیروی کار خود مشاغل مناسب را تامین کنند. پس می‌توان ایجاد فرصت‌های شغلی و توسعه مهارت‌های نیروی کار را ازجمله منافع وجود مناطق آزاد اقتصادی برشمرد.
فناوری‌ها سرازیر می‌شوند
بنگاه‌های فعال در مناطق آزاد اقتصادی بیشتر از سایر بنگاه‌ها با دنیای خارج در ارتباط هستند. از این‌رو می‌توان از آنها به‌عنوان پیشران‌های انتقال فناوری‌ها و نوآوری‌های روز آمد جهان مدرن، به داخل مرزهای کشور بهره جست. انتقال دانش از مناطق آزاد به داخل مرزهای کشور مستلزم آماده بودن شرایط در داخل کشور است. معاون اقتصادی و سرمایه‌گذاری دبیرخانه شورای‌عالی مناطق آزاد در این خصوص می‌گوید: یکی از دلایل انتقال فناوری‌ها در درجه اول بحث نیروی انسانی است. در مناطق آزاد به‌دلیل نبود روادید ، تبادل اطلاعات بسیار راحت‌تر صورت می‌گیرد بدون توجه به اینکه این اطلاعات از کجا منتشر شده و به دست چه کسانی می‌رسد. این راحتی در تبادل اطلاعات و کالا باعث افزایش روزافزون فناوری و دانش می‌شود. با توجه به اینکه انتقال اطلاعات در هر حوزه‌ای به‌صورت آزمایشی انجام می‌شود، ابتدا خود را در مناطق آزاد محک می‌زند که کمترین هزینه را برای فرد داشته باشد و در صورتی که نتیجه موفقیت‌آمیز بود، وارد سرزمین‌های اصلی می‌شود. بنابراین با فراهم کردن بسترهای لازم، شرایط برای ورود سرمایه‌های اولیه آماده می‌شود.
اقتصاد بومی متاثر از دانش بین‌المللی
نتایج حاصل از عملکرد مناطق آزاد اقتصادی حاکی از وجود رابطه میان فعالیت‌های مناطق آزاد و اقتصاد بومی است. معزالدین در این خصوص می‌گوید: هرچه این ارتباط گسترده‌تر باشد سودآوری حاصل از فعالیت‌های مناطق آزاد در بلندمدت افزایش خواهد یافت. صنایع ساختمان، تامین انرژی و حمل‌ونقل نقشی اساسی در استحکام این ارتباط بازی می‌کنند. اقتصاد‌های بومی اقتصاد‌های خردی هستند که از رشد و توسعه منطقه‌ای و همچنین فناوری‌های روز برخوردار نیستند. بنابراین ایجاد مناطق آزاد و ورود دانش و سرمایه خارجی سبب رشد و کمک به اقتصاد بومی نیز می‌شود.
موفقیت پشت در است!
امروزه عوامل موثر در موفقیت مناطق آزاد اقتصادی موضوع بسیاری از پژوهش‌های علمی شده است. نتایج نشان می‌دهد هرچه میزان جذب بنگاه‌ها به سرمایه‌گذاری در این مناطق بیشتر باشد، توفیق اقتصادی آن افزون‌تر خواهد بود. معاون اقتصادی و سرمایه‌گذاری دبیرخانه شورای‌عالی مناطق آزاد معتقد است: ثبات سیاسی عامل بسیار مهمی در جریان ورود سرمایه به مناطق آزاد اقتصادی کشور میزبان قلمداد می‌شود.
در واقع بنگاه‌های اقتصادی معتبر و بین‌المللی همواره از سرمایه‌گذاری در کشورهایی بدون ثبات سیاسی اجتناب می‌کنند. پس هرچه میزان تعهد دولت به تجارت آزاد بیشتر باشد ضمانت بقای بنگاه‌های خارجی در مناطق آزاد افزایش یافته و جذابیت این مناطق برای سرمایه‌گذاری دوچندان خواهد شد.
در طول تاریخ نظریه‌های گوناگونی در مورد موقعیت‌یابی فعالیت‌های صنعتی، مطرح شده است. اما به‌طور کلی در تصمیم‌گیری برای انتخاب یک منطقه به عنوان منطقه آزاد تجاری، عواملی همچون هزینه‌های حمل‌ونقل، هزینه‌های نیروی انسانی، مزیت‌های بازاریابی و نزدیکی به صنایع مکمل (کمکی) مورد توجه است. برخی از اقتصاددانان نیز خدمات‌رسانی به تعداد مشخصی از مشتریان با صرف کمترین هزینه را خصیصه اساسی یک منطقه آزاد اقتصادی برشمرده‌اند. در این صورت می‌توان ادعا کرد که موقعیت یک منطقه آزاد تجاری از توابع عرضه و تقاضا تبعیت می‌کند. به گفته معزالدین: موقعیت استراتژیک مناطق آزاد، در دسترس بودن، هزینه پایین نیروی کار و همچنین مهیا بودن تسهیلات و زیرساخت‌های مناسب از دیگر عواملی هستند که در موفقیت این مناطق تاثیر بسیار دارند. به نظر می‌رسد این عوامل همگی در موفقیت و توفیق مناطق آزاد تجاری نقش موثری دارند، به‌طوری‌که دولت‌ها تمام تلاش خود را بر آن داشته‌اند تا با تامین امکانات و تسهیلات لازم و همچنین استقرار تجارت آزاد در مناطقی که مزیت استراتژیک دارند، شرایط را برای پرورش و رشد مناطق فراهم می‌کنند، چراکه تحقیقات نشان داده، توفیق بسیاری در عرصه اقتصادی برای کشورهای دارای مناطق آزاد وجود دارد.
فرانک میرزایی
روزنامه گسترش صمت