آفریننده هستی انسان را طالب زیبایی و خوبیها آفریده است. سیر در آفرینش توصیه حضرت حق به آدمی است. اما سیر در سرزمین چهارفصل ارس با طبیعت بکر و آثار تاریخی و زمین شناختی ناب صفایی دیگر دارد.
در قسمت اول سفر به منطقه آزاد ارس، به منطقه خوش آب و هوا و جذاب کلیسای ننه مریم و کلیسای مشهور سنت استپانوس گذری کوتاه داشتیم. در ادامه گشتی در یکی دیگر از کلیساهای این منطقه خواهیم داشت و بعد به یکی از 999 کاروانسرای ایجاد شده در مسیر جاده ابریشم نیم نگاهی می کنیم.
بعد از لذت از اثر تاریخی سنت استپانوس راهمان را در حاشیه رود ارس ادامه می دهیم. حاشیه این رود که دومین رود پرآب ایران نیز محسوب می شود بسیار زیبا و شگفت انگیز است. بعد از طی مسافتی 10 دقیقه ای به کلیسایی در 40 متری حاشیه جاده می رسیم. کلیسای چوپان یا نمازخانه چوپان که در زبان محلی به "ناخیرچی" مشهور است. این بنا کنار رودخانه ارس در نوار مرزی ایران و جمهوری خودمختار آذربایجان بر سر راه کلیسای سنت استپانوس ساخته شده و از دیگر کلیساهای ثبت شده در سازمان یونسکو است. "ناخیرچی" اسمی آذری است. ناخیر در ترکی آذری به معنی گله گاو است و "ناخیرچی" به معنی "گاو چران" است.
عبدالعلی کارنگ می‌گوید: سرکیس، نگهبان پیر کلیسای سنت استپانوس می‌گفت از پدران خود شنیده‌ام که این نمازخانه را مرد گاوچرانی ساخته است تا چوپانان و گله‌بانان نیز در ایام اشتغال در بیرون از روستا از درک فیض نماز کلیسا بازنمانند.
کلیسای چوپان دارای محوطه ای صلیبی شکل محاط در مستطیل و یک گنبد مرکزی است. گنبد آن بر روی طوقه استوانه‌ای استوار است و شکل خاصی دارد.
این نمازخانه همانطور که در تاریخچه آن آمده است چون مورد استفاده قشر ساده و بی‌آلایش چوپانان بوده است بنای آن نیز مانند زندگی چوپانان ساده و زیبا و بی‌آلایش است. طاق هاي آن نيز به مانند كليساهاي ديگر جناغي شكل می باشد. به راستی ارس و این سرزمین زیبا بهشت تاریخ و تمدن و موهبت های الهی است.
اما برای استفاده بهتر از جاذبه های ارس و عکاسی در نور کافی بهتر است بدون فوت وقت به راه خود ادامه دهیم. صخره ها و کوه های شکیل که در مسیر به سوی رود ارس به نظاره نشسته و خاطرات تلخ و شیرین این خطه را در دل نهفته دارند زیبایی های شگرفی ایجاد کرده که عاشقان زیبایی ها و هنرمندان را به نظاره و تجسم رازهای پنهانی این طبیعت بکر وادار می کند.
خوب بعد از این خیال پردازی ها به مقصد بعدی مان یعنی کاروانسرای خواجه نظر عباسی رسیده ایم. حاشیه رود ارس و جاذبه های آن زمان10 دقیقه ای از ناخیرچی تا کاروانسرا را به اندازه یک چشم به هم زدن کوتاه کرده است. تاکنون کلیساهای ننه مریم، سنت استپانوس و چوپان را دیده ایم. هرسه جاذبه در مسیر نقطه صفر مرزی ایران با جمهوری خودمختار نخجوان قرار دارند.
"تصویر کاروانسرا"
کاروانسرای بزرگی است. گویا کاروان های بزرگی در این کاروانسرا به استراحت نشسته اند.
محوطه این اثر تارخی را بهسازی کرده اند. در ورودی این بنای با ارزش دربی چوبین و بزرگ قرار دارد. حیاط کاروانسرا بسیار بزرگ است، گویی محلی برای استراحت کاروان ها بوده است.
ظاهر داخلی کاروانسرا طبق تصاویر زیر بوده و به همت سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و منطقه آزاد ارس مرمت شده و امروز تبدیل به نمایشگاهی از تصاویر مناظر این منطقه شده است.
همانطور که گفتیم كاروانسراي خواجه نظر (عباسي) یکی از 999 کاروانسرای ساخته شده در زمان شاه عباس صفوی می باشد.
تاورنيه فرانسوي اين كاروانسرا را ديده و مي نويسد: خواجه نظر يكي از ارامنه معتبري بود كه از جلفا خارج شد و چون در تجارت ترقي كرد و نزد شاه عباس كبير و جانشين او شاه صفي اعتبارات حاصل نمود، او را كلانتر ملت ارامنه كردند و به افتخار وطن اصلي خود جلفا 2 كاروانسراي بزرگ در آنجا بنا كرد كه هنوز در طرفين رودخانه باقي هستند.
جيمز كاروي نيز اين بناي تاريخي را ديده و ياد مي كند: خواجه نظر از ارامنه اي بود كه در زمان شاه عباس به اصفهان به اجبار كوچانده شدند و در آنجا كارش بالا گرفت و مورد عنايت شاه واقع شد ثروت و مكنت كلاني به هم رسانيد و با اجازه شاه بر روي ويرانه هاي زادگاه خود كاروانسراي بزرگي از سنگ و آجر بنا كرد تا مسافراني كه از آب ارس مي گذرند شبي را در آنجا استراحت كنند و سحرگاه راهي سوجيا يا شجاع امروزي شوند.
كاروانسراهاي عباسي داراي پلان هاي مدور، چند ضلعي، دو ايواني، كاروانسرا با تالار ستون دار و چهار ايواني بوده اند. اما در اين بين يك سري كاروانسراها داراي پلان هاي متفاوت با اين الگو مي باشند. مانند كاروانسراي سبزه وار و نيز كاروانسراي خواجه نظر جلفا. اين كاروانسرا داراي حياط مركزي و سه ايوان در سه طرف حياط مي باشد بنا در سه ضلع حياط چرخيده و مصالح آن سنگ تراش و آجر مي باشد. داراي پوشش هاي گنبدي شكل با طاق جناقي مي باشد. پلان مستطيل شكل دارد و از داخل راهروهايي جهت دسترسي به اتاق ها وجود دارد. طول بنا دو برابر عرض آن مي باشد.
کاروانسرای خواجه نظر در ۱۷ اسفند ۱۳۸۱ با شماره ثبت ۷۷۴۴ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده و در فصل های مختلف مورد توجه و استقبال ویژه گردشگران داخلی و بخصوص گردشگران خارجی می باشد.
مسیر تردد آثار تاریخی در ارس کوتاه و آسان است اما جذابیت آنها موجب فراموشی کنترل زمان می شود. پیشنهاد ما برای سفر به این منطقه زیبا را فراموش نکنید. این منطقه به جهت آب و هوایی، جاذبه های گردشگری، تاریخی یکی از نقاط گمشده ایران است. سیر در جای جای آن آسان و کم هزینه بوده و موقعیت کافی برای کسب لذت از طبیعت و تاریخ فراهم است.
سفر ما در ارس تمام شدنی نیست. در ادامه به یک بنای تاریخی با گذشته ای بسیار آشنا برای ایرانیان و یک مکان تفریحی کم نظیر در کشور که توسط منطقه آزاد ارس در حاشیه رود ارس و روبه کوه های سربه فلک کشیده و رود همیشه جاری ارس می پردازیم.
گزارش از داود جاهدی